Ölüm Psikolojisi

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN ÖLÜME VERDİKLERİ ANLAM VE ÖĞRENİM GÖRDÜKLERİ PROGRAM AÇISINDAN

ÖLÜM KAYGISI DÜZEYLERİ

Özet

Ölüm varoluşun ayrılmaz bir parçasıdır. İnsanoğlu varolduğundan bu yana ölüme ilişkin düşünceler ortaya atmıştır. Ölüm istenmese bile kaçınılmaz bir şekilde insanoğlunun karşılaşacağı bir durumdur. Düşünce tarihi boyunca ölümün çok farklı şekillerde tanımı yapılmıştır. Hemen hemen bütün tanımların ortak noktası ise; canlı organizmanın kendini yenileme yeteneğini yitirmesini vurgulamalarıdır. Bu araştırmada iki farklı programda (Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi ve Rehberlik ve Psikolojik Danışma) öğrenim gören üniversite son sınıf öğrencilerinin ölüm kaygısı düzeyleri incelenmiştir. Araştırma sonucunda üniversite öğrencilerinin ölüm kaygısı düzeylerinin; ölüme verdikleri anlam ve öğrenim gördükleri program açısından anlamlı bir farklılık göstermediği ortaya çıkmıştır.

GİRİŞ

Yaşamımızın ayrılmaz bir parçası olan ölüm, insanoğlunun her zaman ilgi duyduğu bir konu olmuştur. Çağlar boyu insanoğlu ölüm üzerine düşünmüş ve onu tanımaya çalışmıştır. Çünkü ölüme ilişkin sorgulama, yaşamın anlamlandırılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Ölümün düşünülmesi ve araştırılması manevi değerlerin oluşturulmasında oldukça etkili olabilmektedir (Kübler Ross, 1997). “Ölüm düşüncesi” kimi için bir stres kaynağı iken, kimi için stresten kurtulma yolu; kimine göre bir yok oluş iken, kimine göre de ölümsüz bir hayatın başlangıcıdır. Bu bakış açısı sonucunda kimi insan, ölüm karşısında çok kaygılanırken; kimi sevinç duyabilmektedir.

İnsanoğlunu bu denli meşgul eden ölüm kavramının farklı kültürlerde ve toplumlarda farklı tanımları yapılmıştır. Ölüm, canlı varlıklardaki yaşamsal görevlerin bir daha yinelememek üzere sona ermesi (Hançerlioğlu, 1978); ölüm hayatın sonu, yaşamın bitişi, ömrün sona ermesi (Longman, 1997) veya bir insan, hayvan ya da bitkide yaşamın tam ve kesin olarak sona ermesidir (Doğan, 1982) şeklinde tanımlanmıştır. Ölüm, ölme süreci ve bu sürecin sonunda da tanımlandığı için bu alanda pek çok tıbbi-teknik tanım yapılabilmektedir. Tüm bu tanımlarda ortak olan nokta ise canlı organizmanın kendini yenileme yeteneğini yitirmesi veya hayati organlardan birinin ya da bir kaçının tamamen işlevini yitirmesiyle hayatın sona ermesidir (Çobanlı ve Salt, 2001).

Farklı şekillerde tanımlanabilen ölüm, hayatın her alanına, sanata, edebiyata, felsefeye ve bilime konu olmuştur. Hintliler’in Vedalar’ından çağdaş düşünürlere kadar insanoğlu ölümün anlamını açıklamak yoluyla ölüme ilişkin korkularının üstesinden gelmeye çalışmıştır. Ölüm konusunun işlendiği en önemli alanlardan biri de şüphesiz felsefedir. Antik Yunan filozoflarından Epikür “Benim olduğum yerde ölüm yok, ölümün olduğu yerde de ben yokum. Onun için ölüm bana bir şey ifade etmiyor” diyerek ölümü yaşamdan dışlarken Stoacılar, Epikürcülerin tam tersine ölümü hayatın en önemli olaylarından biri olarak görmüşler ve “İyi yaşamayı öğrenmek, aynı zamanda iyi ölmeyi öğrenmek veya iyi ölmeyi öğrenmek iyi yaşamayı öğrenmektir” (Geçtan, 1989) diyerek ölümü yaşamın merkezine koymuşlardır. Çağdaş varoluşçulardan Karl Jasper “Felsefe yapmak ölmeyi öğrenmektir” (Hançerlioğlu, 1978) diyerek Stoacıların ölüme ilişkin bakış açılarını bir adım öteye taşımıştır.

Felsefe ekolleri içerisinde ölümle en çok ilgilenen Varoluşçu ekol olmuştur. Bu ekolün önemli temsilcilerinden Heidegger, biyolojik anlamda yaşam ve ölüm olgularının birbirinden kesin çizgilerle ayrıldığını buna karşın psikolojik olarak iç içe geçtiğini düşünür. Heidegger’e göre ölüm, fiziksel olarak yok edicidir ancak ölüm düşüncesi kurtarıcıdır (Geçtan, 1989). Varoluşçu Psikoloji’nin de temel kavramları arasında yer alan ölüm, insanların içinde bulunduğu en büyük ikilem olarak açıklanmaktadır. İnsan isterse ölümü seçebilir fakat, istemese de ölümü yaşayacaktır. Ölüm varoluşun çözemediği fakat yaşamak zorunda olduğu, belki de yaşamın anlamının içinde saklı bulunduğu en büyük gizemdir (Yakıt, 1983). Varoluşçulara göre ölüm, insanda varoluşsal farkındalığı artırarak bizi bir varoluş şeklinden daha yüksek olana sevk etmektedir (Yalom, 1999).

Ölüm olgusu çoğu kez dini hayat ile ilişkilendirilmiştir. Bazılarına göre dinlerin ortaya çıkmasında ölüm ve ölüm kaygısı belirleyiciyken; kimilerine göre ise, insanların ölüm korkularını azaltmada dinlerin önemli fonksiyonları olmuştur. Dini sistemlerde ölüm ve ölüm sonrası ile ilgili çok fazla yazılı, sözlü ve pratik gelenek vardır. Dinleri gizemli ve cazip hale getiren özelliklerden biri de onların ölüm ve ölüm sonrasına getirdiği açıklamalar olabilir. İslamiyet ölümü, “Allah’tan gelen varlığın yine O’na dönmesi olarak” kabul ederken Hristiyanlıkta bazı düşünürler -Aziz Augustine başta olmak üzere- insana verilmiş bir ceza olarak görürler. Onlara göre Hz. Adem’in işlediği günah, insanoğluna ölümü getirmiştir (Aydın, 1999).

İnsanın “ölmek zorunda olan bir varlık” olduğunun bilincinde olması onu derinden etkilemektedir (Fromm, 1994). İnsanın zihninde ölüm düşüncesine yer vermesinde kendi sonunu düşünmesi etkili olabildiği gibi, çevredeki bir takım uyarıcıların da bunda etkisi olabilmektedir. Hatta ölüm düşüncesinin oluşmasında çevresel faktörlerin daha büyük önemi vardır. Çünkü, ölüm insanın bizzat tecrübe alanı dışında gerçekleşen bir olaydır. Bu yüzden insanlar, çevresindeki diğer insanların ölümleriyle ilgili olarak yaşadıkları tecrübelerden yola çıkarak ölümle ilgili tutumlar geliştirmektedirler (Alkan, 1999).

Ölüm düşüncesinin insan hayatına etkisi kaçınılmazdır. Ancak aşırı, ölçüsüz, patolojik şekilde ortaya çıkan ölüm düşüncesi insanın psikolojisini olumsuz etkileyebilmektedir (Karaca, 2000; Köknel, 1985). Bu nedenle insanın dengesini koruması açısından ölüm düşüncesinin sınırlarını belirlemek önemlidir.

Bu denge ve uyum bozuldukça insandaki kaygı düzeyi artmakta ve yaşadığı çevreye uyum sağlaması güçleşebilmektedir. Bunun yanı sıra zihinde tamamen bastırılamayan, ara sıra belirli ölçülerde hatırlanan ölüm, insan hayatına katkıda bulunabilmektedir.

İnsanın, ölümün varlığının bilincinde olması, yaşamına anlam katmaktadır. Yaşamını anlamlandırmaya çalışan insan, ölüm karşısında yaşamı bütünüyle daha güzel ve yoğun olarak yaşayabilmektedir (Alkan, 1999). Ölüm fikriyle bütünleşmek, insanı korkulu ve kötümser bir ruh haline sevk etmekten çok, değer yargılarıyla dolu bir yaşama yöneltebilir (Yalom, 1999). Ölüm düşüncesinin hayatımıza katkıda bulunduğunu savunmak pek kolay görülmemektedir. Ancak, ölüm düşüncesinin dışlandığı bir hayatın da yoğunluğundan çok şey kaybedeceği bir gerçektir.

İnsanların bu dünyadaki “var” olmalarının son bulacağı gerçeği karşısında duydukları korku, ölüm kaygısı olarak tanımlanmıştır (Cevizci, 1997; Hançerlioğlu, 1978). Kübler Ross’a (1997) göre pek çok kaygının temelinde ölüm kaygısı bulunmaktadır. Ölüm gerçeği insanda egosantrik bir yaklaşımla bir takım savunma mekanizmaları geliştirmektedir. Ölüm hakkında hiç düşünme fırsatı kalmayacak şekilde çalışmak bu korkuyu bastırsa da ölüm gerçeğini değiştirmemektedir. İnsanın ölüme karşı yapabilecek hiçbir şeyi yoktur. Kişi bu kaçınılmaz sondan yakınabilir; nefretini ve öfkesini dışarı vurabilir veya çeşitli ayin ve törenlerle bu korkusunu hafifletmeye çalışabilir (Hökenekli, 1993). Zaman ve mekanlara göre değişmekle birlikte günümüze kadar gelen cenaze törenleri, mezarlıklar, mezar ziyaretleri, dualar, emanetlerin korunması aslında ölüm kaygısından kurtulmayla yakından ilişkilidir (Thomas, 1991).

Pek çok düşünür ölümü olduğu gibi ölüm kaygısını da açıklamaya çalışmıştır. Jung’a göre ölüm kaygısınun temelinde “yaşama korkusu” vardır. Ölümden en çok korkan insanlar yaşamaktan en fazla korkanlardır. İnsanda bir daha ele geçmeyecek olan gençliğin kaybolup gitmesi ve geriye saymaya başlama sıkıntı yaratır. Böyle bir gerçek karşısında insan, hayatı gerçek anlamda yaşayamama ve ölmeyi düşünme sonucunda korku duyabilir. Bu nedenle ölümü anlamdan yoksun, basit bir duruş olarak görmektense yaşamın anlamını tamamlayıcı olarak görmek insanın genel ruh yapısına daha uygundur (Jung, 1997).

Otto Rank ise çocuğun doğumla bedensel olarak anneden ayrılıp kopmasının temel ölüm korkusunu oluşturduğunu ileri sürmüştür. Rank’a göre, insan doğarken korkuyu öğrenmekte ve ileride karşılaşacağı her korku durumu, sembolik olarak doğum olayına uygunluk göstermektedir (Köknel, 1985; Yalom, 1999).

Fromm, iki türlü ölüm kaygısı olduğunu belirtir. Birincisi, her insanın ölüm karşısında yaşadığı, ölmek zorunda olduğuna ilişkin normal korku; ikincisi ise, insanı sürekli tedirgin eden ölüm kaygısıdır. İnsanı sürekli tedirgin eden ölüm kaygısı, hayatı iyi bir şekilde değerlendirememe ve yaşama konusundaki başarısızlıktan kaynaklanmaktadır (Fromm, 1994).

Varoluşçu filozoflardan Heidegger, ölüm kaygısını “daha öte bir imkanın imkansızlığı” olarak nitelendirip ölüm kaygısının “hayatta kalanlara bir yok oluş tecrübesi yaşatmasından kaynaklandığını” (Geçtan, 1989) söylemektedir. Bu durumu başka bir şekliyle Kübler Ross (1997) ölmek üzere olan insanları inceleyerek elde ettiği bulgulara dayanak şöyle açıklar: İnsanoğlunun ölümle sakince yüzleşmekten kaçınır ve bunun da en önemli nedeni günümüzde ölümün pek çok açıdan itici, yalnız, insanlıktan uzak hale getirilmiş olmasıdır.

Pek çok düşünür ölüm kaygısını açıklamaya çalışmıştır. Bununla birlikte ölüm kaygısının nedenlerini anlamaya çalışan bir çok araştırma yapılmıştır. Yapılan araştırmalarda ölüm kaygısının çoğunlukla; din, yaş, cinsiyet, meslek, sosyo-ekonomik düzey vb. gibi değişkenlerle ilgisinin incelendiği görülmektedir (Elkins ve Fee 1980; Richardson, Berman ve Piwowarski, 1983; Keller, Sherry ve Piotrowski, 1986; Cicirelli, 1998; Yıldız, 1998; Lundh ve Radon, 1998; Roff, Butkeviciene ve Klemmack, 2002; Tang, Wu ve Yan, 2002). Din değişkeninin ölüm kaygısını hafifletmede etkili olduğunu gösteren araştırmalar olduğu gibi (Richardson, Berman ve Piwowarski, 1983; Kraft, Litwin ve Barber, 1996; Lundh ve Radon, 1998; Cicirelli, 1998; Roff, Butkeviciene ve Klemmack, 2002) dindarlıkla ölüm kaygısı arasında pozitif korelasyon görülen çalışmalar da mevcuttur (Karaca, 2000; Yıldız, 1998 ).

Literatürde yaş değişkeni ile ölüm kaygısı arasındaki ilişkiyi ele alan araştırmalar farklı bulgulara ulaşmışlardır. Araştırmaların bir bölümünde yaş ile ölüm kaygısı arasında ilişki bulunmazken (Elkins ve Fee, 1980; Richardson, Berman ve Piwowarski, 1983; Yıldız, 1998); Kimi araştırmalar ise yaş ile ölüm kaygısı arasında bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Benzer bir durum, cinsiyet ile ölüm kaygısı arasındaki ilişkiye bakıldığında da görülmektedir. Şüphesiz ölüm kaygısının karmaşık yapısı ölüm kaygısını açıklamada araştırmacıları zorlamaktadır. Ancak, yapılan araştırmaların sayısı ve niteliği arttıkça ölüm kaygısının nedenlerinin daha iyi anlaşılacağı düşünülmektedir.

Ölüm kaygısının farklı şeklilerde bastırıldığı ve görmezden gelindiği söylenebilir. Kişinin duygularına ve düşüncelerine ilişkin farkındalığı arttıkça korkularının daha çok ayırtına varır. İfade edilen bu varsayımdan hareketle, rehberlik ve psikolojik danışma bölümü öğrencilerinin aldığı dersler itibariyle duygularını fark etmeye, bilgisayar öğretimi ve teknolojileri eğitimi bölümü öğrencilerine oranla daha yakın olacakları söylenebilir. Bu araştırmayla dile getirilen bu farkın ölüm kaygısı puanlarına nasıl etki ettiği görülmeye çalışılmıştır.

Amaç

Bu araştırma üniversite öğrencilerinin; öğrenim gördükleri program ve ölüme verdikleri anlam ile ölüm kaygısı düzeyleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır.

Veri Toplama Araçları

Araştırmaya katılan bireylerin ölüm kaygısı düzeyleri; Thorson ve Powell tarafından geliştirilen ve Yıldız ve Karaca (2001) tarafından Türkçe’ye uyarlanan “Ölüm Kaygısı Ölçeği” ile ölçülmüştür. Ölçekte 17’si olumlu, 8’i olumsuz olmak üzere toplam 25 madde bulunmaktadır. Ayrıca ölçek 5 dereceli Likert tipi ölçek biçimindedir. Ölçekten alınan puanların yüksek olması, ölüm kaygısı düzeyinin yüksek olduğuna işaret etmektedir (0-25 arası çok düşük-low; 26-50 arası hafif-mild; 51-75 arası orta düzey-moderate; 75 ve üstü yüksek-high düzeyde ölüm kaygısı var). Yıldız ve Karaca (2001) tarafından yapılan çalışmada Cronbach’s alpha katsayısı µ=.84, testi yarıya bölme tekniği ile hesaplanan güvenirlik katsayısı ise .73 olarak bulunmuştur.

Araştırmaya katılan bireylerin ölüme verdikleri anlamı ortaya çıkarabilmek amacıyla, araştırmacılar tarafından geliştirilen anket kullanılmıştır. Araştırmacılar tarafından bir grup üniversite öğrencisinin ölüme verdikleri anlamı ortaya koyabilmek amacıyla açık uçlu tek soruluk bir form verilmiştir. (Sizce ölümün anlamı nedir?) Öğrencilerin bu soruya verdikleri yanıtlar doğrultusunda öğrencilerin ölüme verdikleri anlamı yansıtan ifadeler bulunmuş ve bu ifadeler anket sorusu olarak öğrencilere verilmiştir. Bu ifadelerden bazıları şöyledir: Ölüm bu dünyanın sonu öte dünyanın başlangıcıdır. Ölüm başka bir formda yaşama yeniden dönmektir.

Verilerin Toplanması ve Analizi

Araştırma grubuna Ölüm Kaygısı Ölçeği ve ölümün anlamına ilişkin anket tek oturumda uygulanmıştır. Uygulamalar araştırmacılar tarafından yapılmıştır. Verilerin analizinde t-testi ve Kruskal-Wallis Testi kullanılmıştır. Araştırmada hata payı .05 olarak alınmıştır.

BULGULAR

Araştırmada anket uygulaması sonucunda elde edilen veriler, ölüme verilen anlama ve öğrenim türüne göre tablolaştırılmış ve yorumlanmıştır.

Tablo 2. Ölüme Verilen Anlama İlişkin Öğrenci Dağılımı

Ölüme Verilen Anlam f %

Yeni Bir Hayatın Başlangıcı 36 63.2

Mutlak Son 6 10.5

Başka Bir Formda Yeniden Yaşama Dönmek 5 8.8

Diğer 10 17.5

Toplam 57 100

Tablo 2’de görüldüğü gibi araştırma kapsamına alınan bireylerin, ölüme verdikleri anlam incelendiğinde, katılımcıların yarısından fazlasının (% 63.2) ölümü yeni bir hayatın başlangıcı olarak niteledikleri görülmektedir. Bunu sırasıyla mutlak son (% 10.5) ve başka bir formda yeniden yaşama dönmek (% 8.8) ifadeleri izlemektedir.

Tablo 3. Öğrenim Türüne Göre Ölüm Kaygısı Puanları

Öğrenim Gördükleri

Program Türü n

ss sd t p

RPD 31 48.58 12.53 41 1.12 0.219*

BÖTE 26 43.31 19.22

p>0.05

Tablo 3’te öğrencilerin öğrenim gördükleri program türüne göre ölüm kaygısı puanları yer almaktadır. Yapılan t testi sonucuna göre; öğrencilerin ölüm kaygısı düzeyleri öğrenim gördükleri program türüne göre istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık göstermemektedir (t(41)=1.12, p>0.05).

Konuya ilişkin literatür incelendiğinde, Yıldız’ın (1998) farklı bölümlerde okuyan üniversite öğrencileri ile yaptığı araştırma sonuçları öğrenim alanı türüyle ölüm kaygısı arasında anlamlı bir ilişki bulunmadığını göstermektedir. Benzer şeklide Hökelekli’nin (1992) yüksek öğrenim gören yedi farklı meslek grubundan kişilerle, Karaca’nın (1997) yüksek öğrenim gerektiren altı meslek grubundan 523 kişi ile yaptığı araştırmalarda da ölüm kaygısı ile meslekler arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır.

Ertufan’ın (2000) tıp öğrencileriyle yaptığı çalışmada; benzer araştırmalardan farklı olarak psikiyatriyi seçen tıp öğrencilerinin, cerrahiyi seçenlere göre ölüm kaygısı puanlarının daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır.

Ölüm kaygısını yordamada, öğrenim görülen program türünün tek başına konuyu açıklamaya yetmediği düşünülmektedir. Ölüm kaygısı karmaşık yapısı nedeniyle pek çok değişkenin belirlediği bir kavramdır. Yapılan araştırmalar sonucunda tek başına öğrenim görülen program türünün ölüm kaygısını açıklayamayacağı söylenebilir. Ancak literatür incelendiğinde duygusal farkındalığın ölüm kaygı puanlarına yaptığı etki net olarak görülmemektedir. Bu araştırma duygusal farkındalığı artırıcı, empatik tutum ve becerilerin kazandırıldığı derslerin yoğun olduğu Psikolojik Danışma ve Rehberlik Bölümü ile daha çok sayısal ve mekanik derslerin yoğun olduğu Bilgisar Öğretimi ve Teknolojileri Eğitimi Bölümü öğrencilerinin ölüm kaygısı puanlarını karşılaştırmayı amaçlamaktadır. Ölüm kaygısı puan ortalamalarına bakıldığında istatistiksel olarak anlamlı bulunmasa da duygusal farkındalığın ölüm kagısı puanlarında bir farklılık yarattığı görülmektedir.

Tablo 4: Ölüme Verilen Anlama Göre Ölüm Kaygısı Puanları

Ölüme verilen anlam n Sıra Ortalaması Medyan Min. Maks.

Yeni bir hayatın başlangıcı 36 30.24 47.50 10.00 80.00

Mutlak son 6 38.17 51.00 40.00 71.00

Başka bir formda yaşama yeniden dönmek 5 29.80 48.00 36.00 56.00

Diğer 10 18.65 36.50 17.00 68.00

p=0.115

Tablo 4’te görüldüğü gibi, öğrencilerin ölüme verdikleri anlama bağlı olarak ölüm kaygısı düzeylerinin istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık göstermediği bulunmuşur (X2=5.936; sd=3; p>0,05). Buna göre, ölüme verdikleri anlam ne olursa olsun araştırmaya katılan öğrencilerin ölüm kaygıları birbirine denktir.

Konuya ilişkin Richardson, Berman ve Piwowarski’nin (1983) yaptıkları araştırma, öte dünyanın varlığına olan inancın ölüm kaygısını azalttığını ortaya koymuştur. Benzer şekilde Craff, Litwin ve Barber (1986) ve Lee, Roff ve Klemmack’ın (2002) çalışmaları da dini inancı olan kişilerde ölüm kaygısının daha düşük olduğunu göstermiştir. Yıldız (1998) yaptığı araştırmada benzerlerinin tersine dindarlık ve ölüm kaygısı arasında pozitif bir korelasyon olduğunu göstermektedir. Cicirelli’nin (1998) yaptığı araştırmada ölümü yok oluş diye düşünenlerin ölüm kaygısını daha çok yaşadığı ortaya çıkmıştır. Lundh ve Radson (1998) ölümden sonra bir hayatın varlığına inananlarda ölüm depresyonunun inanmayanlara göre daha düşük olduğunu bulmuşlardır.

Yapılan araştırma sonuçlarına bakıldığında (Piwowarski, 1983, Craff, Litwin ve Barber 1986, Yıldız, 1998, Karaca, 2000, Lee, Roff ve Klemmack 2002) ölüm kaygısı ile ölüme verilen anlam arasında bir ilişkinin varlığından söz edilebilir. Dini bir inancın olması ya da öte dünyanın varlığına inanma ölüm kaygısını azaltan faktör olabilirken, inancı gereği öte dünyada cezalandırılacağını düşünmek ölüm kaygısını artırabilmektedir. Ölümün mutlak bir son olarak değerlendirilmesi varoluşa güçlü bir tehdit olarak algılandığı için ölüm kaygısını artırabilmektedir.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Araştırma sonucunda, öğrenim görülen program türüne ve ölüme verilen anlama göre öğrencilerin ölüm kaygısı düzeyleri arasında istatistiksel anlamlı bir farklılık olmadığı ortaya çıkmıştır. Konuya ilişkin araştırmalar incelendiğinde; farklı örneklemlerde farklı değişkenlerle ölüm kaygısının açıklanmaya çalışıldığı görülmektedir. Doğası gereği karmaşık bir yapıya sahip olan ölüm kaygısının açıklanması amacıyla yapılan çalışmalarda; ölüm kaygısına çok fazla sayıda değişkenin etki ediyor olması, örneklemlerin uygun seçilmemesi ve uygun istatistiksel yöntemlerin kullanılmaması farklı sonuçların ortaya çıkmasına neden olmuş olabilir.

Bu nedenle konuya ilişkin ileride yapılacak çalışmalarda, büyük örneklem seçiminin daha sağlıklı sonuçlara ulaşılmasını sağlayacağı düşünülmektedir. Bunun yanı sıra ölüm kaygısına ilişkin ‘gerçek’ duygu ve düşüncelerin alınabilmesinde anket veya ölçek kullanmak yeterli olamamakta ve bazı sıkıntılar doğurabilmektedir. Bundan dolayı ölüm kaygısına ilişkin araştırmalarda ölçek ve anketle veri toplamak yerine; bunlara ek olarak derinlemesine görüşme ya da odak grup yöntemleriyle veri toplanmasının da yararlı olabileceğine inanılmaktadır.

KAYNAKLAR

Alkan, A.T., (1999); Bir Düğün Gecesi Denemesi, Düşünen Siyaset, Esin Sanat Felsefe Yayıncılık, Sayı: 4, Yıl:1, ss.25-31.

Aydın, M., (1999); Din Felsefesi, 7. Baskı, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İzmir.

Cevizci, A., (1997); Felsefe Sözlüğü, Ekin Yayınları, 2. Baskı, Ankara.

Cicirelli, V.G., (1998); Personal Meanings of Deat in Relation to Fear of Death, Deat Studies, vol.: 22, pp.713-721.

Doğan, M., (1982), Türkçe Sözlük, Birlik Yayınları, Ankara.

Elkins, G.R.; Fee, A.F., (1980); Relationship of Physicial Anxiety to Death Anxiety and Age, The Journal of Genetic Psychology, vol.:137, pp.147-158.

Fromm, E., (1994); Kendini Savunan İnsan (Çev.: Necla Arat), Say Yayıncılık, İstanbul.

Geçtan, E., (1989); Çağdaş Yaşam ve Normal Dışı Davranışlar, Remzi Kitabevi, 7. Baskı, İstanbul.

Hançerlioğlu, O., (1978); Felsefe Ansiklopedisi, Remzi Kitabevi, C.5, İstanbul.

Hökelekli, H., (1993); Din Psikolojisi, TDV Yayınları, Ankara.

Jung, C.G., (1997); Ruh ve Ölüm, Analitik Psikoloji (içinde), Payel Yayınevi, İstanbul.

Karaca, F. (2000); Ölüm Psikolojisi, Beyan Yayınları, İstanbul.

Keller, J.W.; Sherry, D.; Piotrowski, C. (1984); Percpectives on Death: A Developmental Study, The Journal of Psychology, vol.: 116, pp.137-142.

Köknel, Ö., (1985); Kaygıdan Mutluluğa Kişilik, Altın Kitaplar Yayınevi, 8. Baskı, İstanbul.

Kraf, W.A.; Litwin, W.J.; Barber, S.E., (1986); Religious Orientation and Assertiveress: Relationship to Death Anxiety, The Journal of Social Psychology, 127 (1), pp.93-95.

Kübler Ross, E., (1997), Ölüm ve Ölmek Üzerine (Çev.: Banu Büyükal), Boyner Holding Yayınları, İstanbul.

Longman-Metro Active Study Dictionary of English (1993), Longman Group, England.

Lundh, L.G.; Radon, V., (1998); Death Anxiety as a Fonction of Belief in an Afterlife: A Comparison Betwen a Questionnaire Measure and a Stroop Measure of Death Anxiety, Personality and İndividual Differences, Vol.:25, pp.:487-494.

Richardson, V.; Berman, S.; Piwowarski, M., (1983); Projective Assesment of The Relationship Between The Salience of Death, Religion and Age Among Adults in America, The Journal of General Psychology, Vol.: 109, pp.149-156.

Roff, L.L.; Butkeviciene, R.; Klemmack, D.L., (2002); Death Anxiety and Religionsity Among Lithuanian Health and Social Service Professionals, Death Studies, Vol.:26, pp.731-742.

Çobanlı, C.; Salt, A., (2001); Dharma Ansiklopedisi, Dharma Yayınları, İstanbul.

Tang, C.S.; Wu, A.M.S.; Yan, E.C.W., (2002); Psychosocial Correlates of Death Anxiety Among Chinese College Students, Death Studies, Vol.: 26, pp.491-499.

Thomas, L.V., (1991); Ölüm, Çev.: Işın Gürbüz, İletişim Yayınları, İstanbul.

Yakıt, İ., (1983); Batı Düşüncesi ve Mevlana, Ötüken Yayınları, İstanbul.

Yalom, I., (1999); Varoluşçu Psikoterapi, Çev.: Zeliha İyidoğan Babayiğit, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.

Yıldız,M., (1998), Dini Hayat ile Ölüm Kaygısı Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi, İzmir.

Yıldız, M. ve Karaca F. (2001), Thorson-Powell Ölüm Kaygısı Ölçeği’nin Türkçe Çevirisinin Normal Populasyonda Geçerlik Ve Güvenilirlik Çalışması. Tabula-Rasa, 1 (1) s: 43-55.