Vampirizm: Efsane ve Gerçeklik (1.Bölüm)

Giriş

“Vampir” ve “Vampirizm” Sözlerinin Kökeni ve Anlamı

Vampirlerin Diğer Benzer Efsanevi Varlıklardan Farkı

Vampirizm Mitinin Tarihi ve Diğer Milletlerde Vampir Karakterleri

Diğer Vampir Karakterleri

Kilisenin ve Din Görevlilerinin “Vampirizm” Efsanesine Tepkisi

Vampirizm Kâbusuna Karşı Mücadele

Vampirler Güzel Sanatlar ve Sinema Filmlerinde

Mitoloji ve Folklor Vampirleri

Vlad Tepeş Kimdir?!

Broum Stouker Hakkında Birkaç Kelime

Broum Stouker'in Drakulası

“Dracula” Romanının Kısa Özeti

Gizemli Olay

“Vampir” Efsanesinin Yaşamasına Sebep Olmuş Hasta Ruhlu İnsanlarla İlgili Tarihte Kısa Bir Gezi

Dünyanın Tanınmış Vampir Araştırmacısı Rosemary Ellen Guiley'in Vampir Hakkındaki Görüşleri

Vampirlere Ait Terimler

Not Kitabı

Dünyada Tanınan Vampir Teşkilatları ve Cemiyetleri

Vampirlerle İlgili Bâzı Batıl İnançlar

Rüyada Vampir Görmenin Tâbiri

Vampirlerin Zayıflıkları

Vampirizm Efsanesinin Meşhurlaşma Sebepleri

Vampirlere Ait Alametler

Vampirizm Kabusunu Çürüten Mantıkî ve İlmî Deliller

Sonuç

Kaynaklar

Vampir ve Vampirizme Dair Tavsiye Olunan Kitaplar Listesi

Yazar hakkında

Giriş

Vampir denilen yarı insan - yarı hayvan yaratıkların varlığı hakkında tutarlı deliller yoktur. Fakat herkes aynı sözleri söylüyor: korkunç bir sıfat, kanlı yırtıcı dişler, pençeye benzeyen uzun tırnaklar, iri ve yöndemsiz bir beden, dehşetli bir ses, güneş ışığından korkma ve daha neler neler...

Onun hakkında, özellikle de son dönemlerde, ardı-arkası kesilmeyen korkunç sinema filmleri çekiliyor, sayısız makaleler yazılıyor. Dünyamızda halledilmeyi bekleyen problemler azmış gibi, bâzı insanlar bu ütopik düşünceyi de bu problemler sırasına dahil etmekten çekinmiyorlar. Asıl maksatsa, göz kapağındadır: Sinema ekonomisi kazancından gelir götürmek, insanlarda kuruntulara sebep olacak sansasyonel haberler yaratmak ve diğer şahsî meraklar. Sanki bu miti yaşatmaktan özel zevk alınıyor. Yerde kalan zavallı halksa safça bu kabusun korku ve heyecanı altında yaşayarak hayatlarını devam ettiriyorlar.

Varlığını kanıtlayacak bir tanecik olsun inandırıcı ve inkâr edilemez bir delili olmayan bu gülünç mitin XXI. yüzyılda yaşadığımıza bakmayarak, hâlâ yaşamaya devam etmesi, sizce de tuhaf değil mi?! Neyse. Konudan uzaklaşmayalım.

“Vampir” ve “Vampirizm” Sözlerinin Kökeni ve Anlamı

İngilizcedeki “vampir” sözü, Macar kökenli olup XVIII. asırdan önce, Avrupa devletlerinin kıtanın doğu uckarlarını merak etmeye başlamasından sonra işlenmeye başlanmıştır. Bâzı tarihçiler, bu sözün Sırp veya Türk kökenli olduğu fikrini ileri sürerler.

Güneşin batması ile yeniden doğması arasında olan zaman çizgisinde, dirilerek mezarlardan çıktığına, insanlara saldırıp onların kanlarını içtiğine inanılan doğaüstü varlıklar kimi tasavvur edilen “vampir” sözünün kelime anlamı “kan içen” demektir.[1]

John Heinrich Zopfius, 1733'te, “Sırp Vampirleri” adlı ilmî çalışmasında (tezinde) şöyle yazmıştır:

“Vampirler, geceleri mezarlarından çıkarak yataklarında uyuyan insanlara saldırır, bedenlerindeki kanlarını emer ve onları yok ederler. Vampirler, kadın-erkek ve çocuk demeden, yaşlarına ve cinslerine bakmadan onlara zarar verirler”.

Scoffern ise “Stray Leaves of Science and Folklore” adlı eserinde şöyle yazıyor: “Vampirlere verebildiğim en güzel tanımlama, onların yaşayan, kötü ruhlu, katil ve ölü beden olmalarıdır. Yaşayan ölü beden!..”.

Bu söz, farklı dillerde, farklı çeşitlerde adlandırılır. Örneğin, Azerbeycanca: hortdan, Türkçe: hortlak, Rusça, Ukrayna, Belarus, Slovak ve Çek dillerinde: upir, Bulgarca: vampir, Polonya dilinde: wapierz, Yunanca: rikoklas, Tatarca: uvır vs.

Kerb edebiyatında “vampir” sözüne ilk defa, 1734'te İngiltere'de yayınlanmış olan “Oxford English” sözlüğünde [2] rastlanılır. Daha sonra bu söz, 1745'te Harleian Misscelllany'de yayınlanmış “Travels of Three English Gentlmen” (Üç İngiliz Centilmenin Seyahati) adlı macera eserinde [3] işlenmiştir. Eserde, mezardan kötü ruhla hortlayarak insanları öldürüp kanını içen ölüler, vampir adlandırılmıştır.

“Vampirizm” anlayışına gelince, “vampir” sözü ve “izm” sözdüzeldici şekilçisinden meydana gelip sözlüğümüze girmiştir ve bu da demek oluyor ki, bütün dünya dillerinde işlenen bu söz, dar manada vampirlerin varlığı ile ilgili akımı ifade eder. Geniş manada ise bu söz, kanaatimce, vampirlerin gerçek olmasına, başka sözle, gerçekte var olduğuna dair hem nazariyede, hem de tecrübede yaranan ziddiyyetli meselelerin hallini içeren fikirlerin toplamından ibaret bir dünya görüşü anlamını aksettirir.

Vampir ve vampirizmle ilgili sistemli ve düzenli araştırmalar yapan kişilereyse vampirolog (ing. vampirologist) adlanır.

Vampirlerin Diğer Benzer Efsânevî Varlıklardan Farkı

Tarihte, insanlar tarafından vampirler gibi diğer efsânevî varlıklara da safçasına inanılmıştır. Bunlara bahamut, su perisi, zombi, golem, griffon, enkebit, faun, fantom, yutpa, dev, gulyabânî, hayalet, kurt adam, simurg, pegasus, troll, tek boynuz, tepegöz ve diğer yaratıkların adlarını örnek gösterebiliriz. Bunlar içerisinde vampirlere en çok benzeyen, fakat onlardan önemli derecede farklı olan efsânevî varlıklar; Zombi, Kurt Adam ve Gulyabânî'dir. İsimleri zikredilen bu efsânevî varlıkların vampirlerden daha farklı yaratıklar olduğunu göstermek için onlar hakkında kısa malumat vermenin amaca uygun düşeceğini düşünüyoruz;

Zombi: Voodoo'nun Afro-Caribbean ve Creole rûhânî inanç sisteminde ölümsüz bir insan olduğuna inanılır. Güya zombiler (insanların ölü bedenleri), doğaüstü güçlerin tesiri aracılığıyla insanlarda korku yaratmak için canlandırılır. “Zombi”, Voodoo Tanrısı Niger-Congo'nun adıdır. Bu söz, Konko dilindeki tanrı manasını ifade eden “nzambi” kelimesine benziyor.

Kurt Adam: Kurda dönüşebilen, yarı kurt - yarı insan özelliklerine sahip efsânevî varlıktır. Yunan tarihçisi Herodot, istediği zaman insana veya kurda dönüşebilen bir varlıktan bahsetmiştir. Söylenenlere göre kurt adam adlı bu yaratık, insan yer ve kurda dönüştüğü zaman kendi insan sesini ve gözlerini değişmiyor. O vakit, o vahşi bir kurt gibi güçlü olur. Çeşitli milletlerin tarihinde kurt adamla ilgili birçok efsânelere rastlamak mümkündür.

Gulyabânî: Efsaneye göre bu varlık, seyahat edenlere saldırıp onları yok edermiş. İnsan yiyen bir varlık gibi tasavvur edilen Gulyabânî, güyâ çok yaşlı olup uzun bir sakala sahipmiş.

Uyarmalıyım ki genellikle hiçbir ilmî esası olmayan bu efsânevî varlıklar, gerçekte mevcut olmayıp yalnız ve yalnız insan beyninin fantezilerinin ürünü gibi sadece cehalet neticesinde meydana çıkmıştır. Konudan çok uzaklaşmamak ve yazının hacmi imkan vermediği için ben, bu efsânevî varlıklar hakkında ne yazık ki, geniş şekilde malumat veremeyeceğim. Ümit ediyorum ki, yakın gelecekte hemin yaratıklarla ilgili ayrıca makaleler yazarak bu efsânevî varlıkların var olduğuna dair fikirlerin esassız varsayımlardan başka bir şey olmadığını tutarlı, faktlar ve sağlam kanıtlarla kapsamlı bir şekilde izah edeceğim.

Vampirizm Mitinin Tarihi ve Diğer Milletlerde Vampir Karakterleri

Vampir efsanesinin kökünü Mezopotamya'daki Dicle ve Fırat nehirlerinin yakınlarında olan kil ve taş levhaların üzerinde yazılmış Assuri yazılarında aktarmak lazımdır.

Assuri'de göze görünmeyen ve insanları tesiri altına sala bilen “Ekimmu” adlı vampirin varlığına inanılırdı. Efsaneye göre o, tahtadan yapılmış silahlarla, yahut da kötü ruhları kovan birinin yardımıyla yok edilebilirmiş.

Vampirler hakkında olan efsânelerin tohumlarının kadim Babil'e dayandığını iddia edenler de az değil.

Bundan başka, İbranilerin mukaddes kitabında adı geçen Lilith, büyük ihtimalle, ilk vampirlerdendir. Lilith, geceleri baykuş kılığına girip dolaşarak avlamak için çocukları ve kadınları kullanırdı. Efsaneye göre Lilith, Hz. Adem'in güyâ Havva'dan sonraki karısı olmuş, sonraları Adem'e itaat etmekten imtina ederek Şeytan'ın tarafına geçmişti. Çünkü o, artık her şeye kötülük gözü ile bakıyordu. Netice olarak o, Adem'le Havva'nın evlatlarına, yeni bütün insan soyundan olanlara saldıran bir vampire dönüşmüştür.

Vampire benzeyen, kanı beynine sıçramış insan gibi tasavvur olunan “Ching shih” adlı varlığa kadim Çin efsanelerinde de rastlamak mümkündür. Efsaneye göre bu yaratık, kurbanını zehirli nefesi veya kanını emerek öldürürmüş. Anlatılanlara göre onu adi silahla veya güneş ışığından istifade etmekle yaralamak ve hatta öldürmek mümkünmüş..

Kadim Hindistan tarihinde ise “kan içenler” hakkında olan mitlerin kökü, hele eramızdan evvel 3. minilliye kadar uzanır. Şimdiki Hindistan'ın, Nepal'ın ve Tibet'in genel hatlarının geçtiği Hint Irmağı vadisinde, kayalar üzerinde yeşil renkli, tutkun göy bedenli ve uzun köpek dişleri aydın seçilen tanrıların tasvirleri ve putları kalmaktadır. Onlardan biri olan Kadim Nepal ölüm tanrısısı içerisinde kanlı bir havuzun içinde kaya kimi ucalan iskelet yığınları üzerinde elinde kanla dolu kelle kapağına (kafa tası) benzeyen bir kadeh tutmuş vaziyette tasvir olunmuştur. Duvara çizilmiş bu tasvirlerden bazılarının tarihi, m.ö. 3000'e kadar uzanır. Vampirizmle ilgili fikirleri ile tanınan Delhi Üniversitesi'nin profesörü Varma hemin ölüm tanrısını, elece de Tibet iblisini ve kadim monkal zaman tanrısını mitoloji tarihinde ilk vampirler olarak tanımlar. Hint edebiyatı tarihinde, vampirler, tahminen günümüzden 1500 yıl öncesine ait olan yazılarda rakşasa, kadim Hint dilinde “muhafaza eden” demektir. hayvan özlü bir insan veya insan üzlü bir hayvan olarak tasavvur edilen bu varlıklar, güyâ kurbanlarının etini yiyip, kanını içerlermiş) ve laksuiram (körpelerin kanını emen çekici ve güzel kadınlar) olarak adlandırılmıştır. Şunu da belirtelim ki, Kadim Hindistan rivayetlerinde ağaçtan baş aşağı vaziyette asılmış, yarasaya benzer ve kana ihtiyaç duyan “Baital” adlı vampire benzeyen varlıktan da söz edilir.

Bundan başka, Kerbi Hindistan'da, yaşlı kadın kılığında gece vakti insanları avlayan “Loogaro” adlı vampirden de bahsedilir..

Malezya efsanelerinde ise vampirlere “penangalen” adı veriliyor. Bu bedensiz baş, güyâ çocukların karnında yuva kurarak onları içeriden yiyormuş.

Doğu Avrupa'da karaçılar, “Mulo” adlı yaratığın varlığına inanırlardı. Anlatılanlara göre “Mulo”, ölmüş insanların ruhu olup geceleri cesedini mezarında terk ederek güneşin ilk şafağı ile geri döerlermiş. Efsaneye göre, onlar görünmez olsalar da, ona inanan insanların gözüne asıl bedenleri ile görünebilirmiş. Doğu Avrupa'da karaçılar hemçinin, “erkek mulolar”ın dul karaçı kadınları hamile ettiğine ve ondan doğulan “dhampir” adlı vampirin de var olduğuna inanırdılar.

Vampirlerle bağlı efsanelere başka halkların mitolojisinde da rastlamak mümkündür. Örneğin, Arapların 1001 Gece Masalları'nda insan etini yiyen “Akul” adlı dişi vampire benzer yaratıklarla ilgili hikâyeler vardır.

Kökü ruhlara dayanan Afrika inançlarında da vampir efsanesinin izleri vardır. Bunun gibi, Afrika'nın bâzı kabilelerinde bir ölünün tekrar dirileceğine, onun canlı bir varlığın kanı ile yaşayabileceğine inanılır. Kerbi Afrika'da demir dişleri ve karmak ayakları olan insana benzer “Asasabonsam” adlı vampirlerin de var olduğuna inanılırdı. Efsaneye göre onlar, karmak ayakları ile ağaçtan başaşağı vaziyette sallanarak yaşıyor, kurbanlarının parmaklarından dişliyorlardı.

Yeni Gine'nin Camma kabilesinde Ovengua cini veya Borneo adasında yaşayan Dayak kabilesindeki “Buau” adlı yaratık da bu tür inanışlara dayanan varlıklardır.

Vampirlerle bağlı diğer ilgi çekici rivayetse, İngiltere tarihine aittir. 1200'lerde İngiltere'de yaşayan dindar Walter Map adlı şahıs, bir vampirin bütün kent ahalisinin kanını emerek öldürdüğünü iddia etmiştir. Map'ın söylediğine göre, güyâ kentte sağ kalan sonuncu insan, kılıcı ile kana susamış vampirin başını iki yere bölmüştür.

Tanınmış vampir araştırmacısı Montague Summers, 1928'te Londra'da, 1929'da ise New York'ta tekrar basılan “The Vampire: His Kith & Kin” (“Vampir – kohumları ve ailesi”) adlı eserinde (Giriş, 5 bölme ve bibliyografya hisselerinden ibaret olan bu kitapta vampirlerin kökeni, kökü, onlara ait edilen hususiyetler, hemçinin Assuri'de, Doğu'da ve bir sıra kadim ülkelerde vampirlerin tarihi, benzeri edebiyatta vampirlerle bağlı yazılan eserler hakkında etraflı şekilde bahsedilir) ispanyolların gelişinden evvel vampirlerin Meksika'da primaeval meşelerinde yaşamış olduğunu söyleniyor. Bu ülkede, geceleri insanları avlayıp kanlarını içen, ayaklarını bedeninden ayırarak kılık değiştirebilen “Tlahuelpuchi” adlı vampirin var olduğuna inanılırdı. Meksika efsanelerinde, genç insanları vampire çeviren “Civaveteo” adlı vampirlerden de bahs olunur.

Brezilya'da “Jaracara” adlı vampirlerin var olduğuna inanılırdı ki, güyâ o, Yılan gibi görünüp, uyuyan kadınların kanını ve sütünü emermiş.

Cenubi Amerika'da “Azerman” adlı, gündüzleri kadın cinsinden olan, insan kılığında; fakat geceleri yarasa veya diğer bir hayvana dönüşen bir vampirin var olduğuna inanılırdı. Efsaneye göre eğer tohumlar yerde sepelenmiş halde olsalardı, vampir hemen onları saymak için dayanırmış. Yahut eğer kapının karşısında süpürge olsa, o, asla eve girmezmiş.

Mısır'da şehvet ve aşk maceraları ile meşgul olan kara saçlı “Kyra” adlı vampirin var olduğuna inanılırdı.

İrlanda'da bir kelt efsanesinde, Waterford da Strongbow ağacının yanında basdırılmış – kişileri baştan çıkararak onlara sarılıp kanlarını kurtarana kadar içmek için yılda bir defa mezarından çıkan – “Dearg-due” (“Kızıl kan emici”) adlı meşhur bir kadın vampirden bahsedilir.

Avustralya'da yarasa gibi kanatları olan, pis kokan, insan kılığında “Garkain” adlı vampirlerin var olduğuna inanılırdı. Efsaneye göre tüfeyli gezen bir avcı veya köpekmiş. Bir insan, onun “mangrov” adlı meşesine girerse, o, ağaçtan avınınn üzerine çullanır ve kanatları ile onu tutarmış. O zaman kurbanının pis kokudan nefesi kesilir, “Gurkain” ise onun bedenini yermiş.

Bulgaristan'da tek burun deliği olan “Krvopijacs” (“obour” adı ile de tanınır) adlı vampirin var olduğuna inanılırdı. Efsaneye göre bu vampirler, mezarların etrafında güller gördüğünde hareketsizleşirlermiş. Onları öldürmenin tek yoluysa büyü yaparak ruhlarını bir şişe içerisine katıp ateşte yakmaktı.

Albania'da gece vakti sinek kılığına girerek insanların kanını içen “Shitriga” adlı vampirin var olduğuna inanılırdı. İlginçtir ki, XX asrın ilk yıllarında bir çok ermeni, bu yaratığı insan ölümlerinin esas sebebi gibi kabul etmiştir (Şaşılacak birşeydir ki, göresen, ne için kondarma “kırğın” ve “katliam” olayları uydurarak kendilerini ezilen bir millet gibi keleme veren menfur Ermeniler, bu insan ölümlerinin de sebebini Azerbaycan, bütövlükde ise Türk milletinin üzerine atmak istemedi?. Yoksa, akıllarına mı gelmedi?!).

Polonya ve Rusya'da, normal insan gibi göze görünen, fakat ağzında diş evezine arı iğnesi olan ve avına gün battıktan geceyarısına kadar çıkan “Vampir” adlı vampirin var olduğuna inanılırdı. Efsaneye göre o, yalnız kaldığı zaman vücudu patlar, bedeninden yüzlerle iğrenç hayvanlar meydana gelirdi. Anlatılanlara göre onlardan biri kaçarsa, “vampir”in ruhu da kaçmış olurdu ki, bu da onun gelecekte intikam almak için geri dönmesine sebep olurdu.

Kadim Yunanistan ve Roma mitolojilerindeyse, kan içenler – güzel kadın veya korkunç ruh kılığına girerek insanları avlayan lamiyalar, rikolaklar ve başka suretlerle temsil olunmuştur. Lamiya yunan mitolojisine göre Tanrılar Tanrısı Zeus'un aşık olduğu kadındır. Zeus'un karısı Hera, ona karşı savaşmıştır. Lamiya, delirmiş ve öz oğlunu öldürmüştür. Bundan sonra o, geceleri insanların çocuklarını hemen üsulla öldürmek için ava çıkmıştır.

Yunan efsanelerinde yeni ile geçen gün göze görünen, yarı insan, yarı hayvan olan “Callicantzaros” adlı vampirden de bahsedilmiştir. Anlatılanlara göre o, kasabaların girişinde veya düzenlik yerlerde gezip yeraltındaki mağaralarda yatarmış. Güya “Callicantzaros” yeryüzüne çıktığında, ölümlü bir kadını yeraltı dünyasına gelin getirmek ve ondan bir çocuğu olması için kaçırlarmış. Efsâneye göre ana ve babası ölümlü olan bu vampirin dişledikten sonra yediği ilk kurbanı, kendi erkek ve kız kardeşi olmuştur.

Yunan rivayetlerinde muhkem pençelere sahip olan, kurbanlarının kanını içen vampire benzer “Keres” adlı varlıktan da söz edilir.

Yunan ve Roma mitolojisinde yer alan bir hikâyeyse “Mennipus” adlı genç bir adamın düğününden bahs eder. Bu düğünde, tanınmış bir filozof olan Tyanalı Apollonius, çok güzel olduğu söylenilen gelini araştırır. Sonunda, gelini vampir olmakla suçlar ve hikâyeye göre gelin, vampir olduğunu itiraf eder. Efsâneye göre gelinin Mennipus ile evlenmesinin sebebi, elinin altında her zaman içebileceği tâze kan saklamaktır. (Bu hikâye, bizim eranını birinci yüzyılda Philostratas adlı şahıs tarafından da ifâde edilmiştir).

Roma halkı, geceler, baykuşa dönüşerek çocukların kanını emen ve onların iç organlarını yiyen “Stryx” adlı vampirin var olduğuna da inanırdı.

Azerbaycan'ın ve Türkiye'nin bâzı bölgelerinde toprağa gömüldüğü gün mezarlarından çıkarak insanları korkudan “hortdan” ve “hortlak” adlı varlıkların var olduğuna inanılır. Anlatılanlara göre, yaşadığı zamanlarda kötülük yapan, insanların arasını açan ve dedikodu ile meşgûl olan insanlar, öldükten sonra dirilirler. Farz edilir ki, bir insanın hortlaması hoş, karşılanmayan bir olaydır. Çünkü hortlayan insanın ahretten kovulduğuna inanılır. Güyâ geceleri mezarından çıkan, kefenle ortalıkta dolaşan her iki yaratık, onları öfkelendiren insanlara sataşıyor, hızla kaçıyor, ata biniyor, silahtan istifade ediyor, istediği insanı dövüyor, sevdiği insanı kaçırıyor, evlere saldırıyor, yol kesebiliyor. Bu yaratıklar, kadın veya erkek olabilirler, fakat genellikle çirkin kadın olurlar. Onların mekânı, kimsesiz ve tenha yerler, özellikle de mezarlıklardır. İnanca göre hortdan ve hortlağın saldırmasından korunmak için, mezarlığın yanından geçerken duâ okumak gerekir.

Diğer Vampir Karakterleri

Diğer milletlerin inançlarında mevcut olmuş hakkında bahsedilen “vampir” imajından başka, çeşitli milletlerde diğer vampir imajlarına da da rastlamak mümkündür. Örneğin İncubus ve Succubus (Avrupa), Glaistig (Şotlandiya), Leanansidhe (Man adası), Soucouyan (Dominik), Strigoi (Romanya), Veshtitza (Sırbistan), Vrykolakas (Yunanistan) vs.

Bâzı vampirlerse aşağıdaki gibi tasavvur olunmuştur:

Aswang – Gündüz insan, geceyse vampir olan güzel bir kız gibi tasvir olunmuştur. Avlandığı zaman büyük bir kuşa dönüşür ve içi boş olan dilini kurbanının boğazına sokarak kanını içermiş;

Bas – Esasen domuz, bâzen de insan kanı içen vampir;

Kappa – Su olan yerlerde yaşayan, hayvan kanı ile beslenen vampir;

Tenatz – Ölmüş insanların bedenlerini ele geçirip rûhlarına hâkim olan ve insan kanı içip geceleri mezarlıklara girdiği zaman fareye dönen vampir.

Diğer vampirler ve vampire benzer varlıkların ise adlarını zikretmekle yetiniyoruz: Asema, baobban sith, nora, polong, redcaps, ustrel, vetala vs.

Dipnotlar

[1] Vampire- noun. In stories a dead person who leaves his or her grave at night to suck the blood of living people. Oxford Advanced learners Dictionary of Current English. Sixth edition. Oxford university press. 2005. page 1435.

[2] Oxford English Dictionary (2nd edition). (1989). Ed. J. Simpson, E. Weiner (eds). Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-861186-2.

[3] Johnson Samuel, "IV", Harleian Miscellany. London: 1745. T. Osborne, page. 358.

Siyah üstüne mavi fontla yazmakta ayrı bir zeka ya. Gözlerim gitti bildiğin.