Exlibris Sanatı

Exlibris hem dünyada hem de ülkemizde çok az tanınmasına rağmen kökeni çok eskilere giden bir çizim sanatı... Bir kitabın ön kapağının içine, bir ressam tarafından çizilen ve o kitabın sahibini gösteren çizimler, 500 yıldır kullanılıyor.

http://img131.imageshack.us/img131/8692/exlibrisum3.jpg

Exlibris çok bilinen bir kavram değil. Kitap düşkünleri ve plastik sanatların, resim, grafik ve desenin takipçileri exlibris sanatıyla tanışmış olabilirler; ama bunun dışında pek bilinen bir uygulama değil. Bu yüzden biz de exlibrisin ne olduğundan kısaca söz ederek başlamak istiyoruz.

Exlibris, en kısa ve anlaşılır tarifiyle bir kitabın kime, yani hangi okura ait olduğunu gösteren bir sanat eseridir. Kitapların ön kapak içine, kitabın sahibinin isteği üzerine bir çizer tarafından yaratılan bir desenin yapılması esasına dayanıyor. Exlibris denen bu kişisel damganın ilk kez nerede ve nasıl ortaya çıktığına değineceğiz. Fakat belki daha önce bunun kitaplara yansımadan önce başka objeler için geçerli olan bir uygulama olduğunu anlatmalıyız.

Çok eski çağlarda, insanların temel ihtiyaç maddelerinin ticari amaçla taşınması sırasında amforalar kullanılırdı. Zeytinyağı, şarap gibi akışkan tüketim maddeleri bu amforalarla taşınırdı ve özellikle bizim Ege kıyılarımız, o eski çağların önemli liman ticareti merkezleri olduğundan, burada yaşayan Yunan kolonileri amfora üretiminde bir tür ustalığa erişmişti. Bugün Bodrum Sualtı Arkeolojisi Müzesinde sergilenen çok sayıda amfora, bizim kıyılarımızdaki batıklardan gün ışığına çıkarıldı. İşte bir objeye kalıcı imza atma düşüncesi bu çok eski tarihlere kadar uzanıyor. Amfora dönem için çok önemli bir taşıma aracı olunca bu amforaların üretiminde ustalaşan Yunan zanaatçılar da eserlerinin diğerlerinden ayrılması için kendi imzalarını ya da atölyelerinin imzalarını amforalar üzerinde kullanmaya başladılar. Bir başka deyişle, kişilerin bir nesnenin kendilerine ait olduğunu vurgulama arzusu çok eskilere dayanıyor.

http://img137.imageshack.us/img137/6065/exb6copyam3.jpg

Bir kitabın sahiplenilmesi anlamında ise bu süreç daha çok matbaanın kullanılmaya başlanmasından sonraya dayanıyor. Matbaa öncesi elle yazılan ve çoğaltılan kitaplar, usta hattatların izini taşırdı. Kitaplara sahip olmak yaygın bir şey değildi ve gerek Avrupada gerekse doğu toplumlarında kitaplar genellikle saraylara, dolayısıyla kral ve prenslere ait olurdu. Ayrıca Avrupada kiliselerin, Müslüman toplumlarda ise medreselerin kütüphaneleri bulunurdu. İşte o dönemin butik üretimi sırasında hükümdarlara ve onların haleflerine ait kitaplar özel olarak kaleme alınır ve başkaca bir işarete gerek duyulmadan, kitabın kimin için çoğaltıldığı anlaşılırdı.

Ama 15. yüzyıldan başlayarak, kitapların matbaa makineleriyle çoğaltılmaya başlanması, bir yandan çok yaygın bir okuma olanağı yaratırken, diğer yandan elle yazımın getirdiği özgünlüğü bir standarda bağladı. Özel kişilerin kitapları, o çok sayıda baskının arasında ayırt edilemiyordu. Avrupada, matbaada çoğaltıldığı halde kral ve prenslere ya da önemli kiliselerin kütüphanelerine hazırlanan kitaplar için bir farklılık yaratılması düşünüldü. Başlangıçta bu farklılık küçük bir etiket gibi tasarlanmıştı ve nın kütüphanesinden anlamına gelen exlibris sözcüğü ile birlikte sahibinin adını içeriyordu. Sonra zamanla bu etiketler, kitabın sahibine dair küçük görsel çağrışımlar sağlayacak desenler de taşımaya başladı. Böylelikle exlibris sanatının ilk tohumları atılmış oldu.

Bugün bilinen en eski exlibristin, 15. yüzyılın ortalarında Güney Almanyada ortaya çıktığı sanılıyor. Daha eskisi bulunana kadar, eldeki en eski exlibris olarak, 1450li yıllarda Igler (Kirpi) lakabıyla anılan Alman papaz Johannes Knabenberg için yapılan ve çayırda bir çiçeği ısıran kirpinin betimlendiği 19 santim boyutundaki çalışma kabul edilecek.

Matbaa tekniğinin gelişimi ve kitap kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte exlibrisler, Almanyanın yanı sıra diğer Avrupa ülkelerinde de görülüyor. Pek çok ünlü ressam, exlibrisleriyle de tanınır. Günümüze kadar pek azı gelebilmiş olsa da Melancholia tablosuyla ünlü ressam Albrecht Dürerin, Çığlık tablosuyla ünlü Edvard Münchün, Paul Kleenin exlibrisleri ustaların görsel zenginliğini yansıtıyor. Çağdaş ressamlardan Picasso ve Oscar Kokoschka da ürettikleri exlibrisleriyle tanınıyorlar.

http://img137.imageshack.us/img137/4959/exb12copyuw7.jpg

Bu sanatın Türkiyedeki gelişimi ise, malum, matbaanın gecikmesiyle birlikte gecikiyor. Daha önce kişisel mühür gibi işaretler kullanılan Osmanlıda, bu mühürler kaligrafik tasarımlar olarak yapıldığından, temsil ettikleri kişilerin arması olarak da görülüyordu. Özgün anlamıyla exlibrisler ise Türk toplumuna batıdan gelen kitaplar aracılığıyla giriyor. İkinci el satışlarla ya da yurtdışındaki müzayedelerden edinilen kitaplarda exlibrislere rastlanıyor. Robert Kolej ya da bugünkü Boğaziçi Üniversitesinin kütüphanesindeki kitaplarda, kolej döneminden kalma ve kütüphaneyi temsil eden exlibrisler yer alıyor. Asıl gelişim ise 1980lerde ve hatta 90lardan sonra gerçekleşiyor. 1996 yılında İtalyada yapılan 3. Exlibris Bienalinde birincilik ödülü kazanan ve exlibris sanatının Türkiyede yerleşip gelişmesini, tanınmasını sağlayan Hasip Pektaş, Ankara merkezli Exlibris Derneğinin de kurucusu ve başkanı

Çukur baskı, yüksek baskı, yeniden çoğaltma, ağaç oyma, linolyum, metal, kuru kazıma, taş, lastik damga baskıları kullanılan onlarca teknikten sadece birkaçı. Son yıllarda bilgisayar tasarımları ile serigrafi, exlibris sanatçıları tarafından yoğun olarak kullanılıyor.

Exlibris sanatının en fazla tanındığı yerler Doğu Avrupa ülkeleri. Bulgaristan, Polonya ve Çek Cumhuriyeti en fazla exlibris sanatçısına sahip ülkeler arasında.

http://img47.imageshack.us/img47/163/exb9copyvf1.jpg

Exlibrisi resim ve diğer görsel sanatlardan ayıran, içinde tipografinin, yani yazının da olması. Kullanılan harfler ve karakterleri bir exlibrisi başarılı veya başarısız yapan en önemli etken. Çünkü asıl amaç, kitabın kime ait olduğunu yazı yolu ile anlatmak.

Yazı resmin içine yerleştirilirken kaybolmamalı.

Uluslararası Ekslibris Koleksiyonları Kataloğu

ALINTI

Bir dönem fena takmıştım ekslibrise. İlla benim de bir tane olacaktı. : ) Yaptım da, ama sonra nerede kaybettim hiç hatırlamıyorum...