Kadın Şaman Adının Türkçe Terimleri Üzerine..

Arkadaşlar bugünlerde baş ucu kitabı olarak ' Türk kültüründe Kadın Şaman ' Prf.Dr.Fuzuli Bayatı okuyorum.

Size kitaptan ara ara paylaşımlar yapmak istiyorum.İlk olarak bu kısım dikkatimi çekti ve üşenmeden sizin için buraya yazdım.Okunası bir yazı.

Kadın Şaman adının Türkçe Terimler Üzerine (E.K)

Her ne kadar kadın Şamanlar hakkında anlatılan çok sayıda olmasa da Sibirya şamanlarının söylentilerinde en güçlü şamanın kadın olduğunu görmekteyiz.Ayrıca geleneksel Türk şamanlık literatüründe de ,Altaylı ve Yakut şamanları ile yaptığımız görüşmelerde de kadın şamanların,bütün hallerde erkek şamanlardan güçlü olduğu vurgulanmakta,hem tedavi hem ritüel bağlamında kadın şamanların özel bir yeri olduğu söylenmektedir.Bu tür güçlü kadın şamanlara öz Türkçe ‘ Ateşi Koruyan’ anlamına gelen Utku/Udugan unvanı verilir.

Uluslar arası bir terim olan şaman kelimesi bugün Türk şamanları için de kullanılmaktadır.Ancak kadın şamanlar için ayrıca Türkçe terimin mevcutluğu bu kurumun Türklerde başlangıçtan itibaren var olduğunu kanıtlar durumdadır.Oysa Türkler erkek şamanlara kam,oyun,bakşı/baskı dedikleri halde kadın şamanlara Utkan /oktan derler.Türk halklarında hem Altay –Sayan Türkleri,hem de Yakutlar kadın şamanlara Türkçe Od/ut tan türeme bir kelime olan ve değişik fonetik varyantlarda utagan,udugan,udagan,utahan,ubahan,ıduan,duana vs derler.Moğollar,Buryatlar ve Kalmuklar erkek şamana bö ,böge,Tunguzlar saman,Samoyedler tarıp,Ostyaklar tadıp,Yukagiirler alma,dedikleri halde kadın şamana Türkçe bir kelime olan UDAGAN derler.Erkek şamanlara başka adlarda değişik ad verilmesine bakmaksızın kadın şamanların aynı adlandırılması,başlangıçta kadın şamanların Türk kültüründe önem arz ettiğinden söz açmağa imkan verir.

Tronşçanskiy’nin yazdığına göre kabilelerin,boyların,halkların yayılmacılığı döneminde kadın şamanlar vardı.Bazı Türk kavimlerinin kadın şamanlarına ÜDEGE dedikleri bilinir.Bu kadın şaman anlamıyla beraber ev hanımı veya sadece hanım manalarına geldiği dilinde Utukan şekline dönüşmüştür ve ‘büyücü,yamyam ’ anlamında kullanılır.Bundan başka Tatar lehçesnde Utygan’ayı’ anlamına gelir.Takımyıldızlarına bazen Utugan denildiği de bilinmektedir.

Utkan,yani ateşi koruyan kadın şaman,Yer ana kompleksine girmekle en eski çağların hatıralarını yaşatmaktadır.Kadın şamana verilen çeşitli Türkçe isimler ; utugan,udugan,ubakan,utygan,utügun,iduan,duana vs.de etimolojik olarak od (ateş) ocak kültürüyle bağlantılıdır.Ut/ud +gan ateşi,ocağı koruyan ruh.Udagan temrinin ,G.potanin’e göre ,Ötügen’le bağlantılı olmasıda fikrimizi kanıtlar durumdadır.Udagan veya Odhan terimi,Türklerden Moğol-Buryat halkların geçmiş,hem ateş tanrısı hem kadın şaman anlamlarını bildirmiştir.Belli olduğu gibi Moğollar ateşe gal,ateş tanrısınada galhan veya galayhan derler.Ancak Moğolcada ateş tanrısına Türkçe bir kelime olan ODHAN denildiğide bilinmektedir.Buna rağmen bazı bilim adamlarının Udagan terimini Moğolcaya bağlama çabalarıda olmuştur.İlk şamanın ateşi koruyan kadın olduğu ve kadın şamanlık kurumunun ateşin etrafınd yaptığı ritüellerden ortaya çıktığı bu bilgi ile de tasdik edilmiş olur.

Kadın şamanın Udugan-Udgan-odgan-otkan diye adlandırılması,yani ocak hamisinin kadın olmasını S.Çağdurov,Baryutlarda yer Tanrı’sı sayılan Utuganın anahakanlığı devrinde ateşe tapınma ile ilgili olduğunu söyler.Bertagayev,uduganın ateş sahibesi,ocak hamisi olduğunu bildirir.

Türkler için dağın,yerin,vatanın ve devletin hamisi gibi tanınan Ötügen de Mitolojik ananın tezahürlerinden biridir.Türk halkları bildiğimiz gibi dağın,vatanın,toprağın hamisi gibi tasavvur etmişlerdi.G.Tsıbikovi,utgan teriminin eski Türkçede ut/ot ve kadın cinsli kelimeler oluşturan gan ekinden müteşekkil bulduğunu yazar.Bu bilim adamına göre utgan ateşin rahibesi anlamına gelir.Ötügen /Otukan da ateş sahibi,Ateş han demektir.Altayların ,ateş hamisini Ateş-ana diye adlandırdıklarını da belirtmek gerekir.

Kutsal vatan sembolü olan Ötügen /Otukan kelimesinin Utkan/odgan kelimesiyle benzerliği sadece ses benzerliği olmayıp anlam ve işlevsel bakımdan da aynılık vardır.Kadın şamanların,yani Utkan veya Udaganların Ötügen/otugan himayesinde olduğu,onların kült icracıları şeklinde bir yapılanma geçirdikleri dil verileriyle onaylanır.

Nitekim aile ocak koruyucuları olan kadının daha geniş anlam bağlamında vatan koruyucusu olan Ötügen/otukan temsilcisi olması mantıksal olarak mümkündür.

Orta asya Türkleri şamana baskı /bakşı dedikleri halde Kırgızlar baskı kelimesiyle yalnız erkek şamanları kastederler.Oysa Orta Asya Türkleri kadın şamanlara kadın baskı/ bakşı dedikleri halde Kuzey Kırgızlar kadın şamana farsça bir kelime olan ‘bübü’ ( kelimesinin tarfi olunmuş varyantı da olabilir.

http://e1301.hizliresim.com/15/q/j6t0u.jpg

Kısa bir alıntıda ben paylaşmak isterim;

...

Yakın geçmişte İtelmenlerde ''istisnasız'' sırf kadın şamanlığın varolduğu sözkonusu edilmişti. Çukçelerde özellikle kadına benzemiş erkeklerden ya da tam tersi erkeğe benzemiş kadınlardan, ''dönme cinslerden'' şamanlar özellikle güçlü sayılıyordur. Ataerkil soy ya da ataertik feodal ilişkilerin ağır bastığı yerlerde daha gelişmiş halklarda kadın şamanların erkek şamanlardan daha az güçlü oldukları söyleniyordu. Fakat bu her yerde böyle değildir. Örneğin Kuzey Yakutlarda kadın şamanlar erkek şamanlardan daha güçlü sayılıyordu. Oralarda kadın şamanların eski hakimiyetinin diğer kalıntıları ile de karşılaşılmaktadır. Kalıma bölgesindeki şaman profesyoneller şaman ceketini değil, kadın elbiseleri giyerek kamlıyordu.

Yakutlarda, Buryatlarda, Altay-Sayan halklarında şaman kelimesinin farkl olmasına rağmen (oyuun, Bö, Kam) bu üç grupta da kadın şaman için bir kelimenin (Udagan) olması kadın şamanlığın çok eskilere gittiğinin lehinde delil olarak ortaya çıkmaktadır.

...

Sergei Aleksandrovich Tokarev

Kadın şamanların ruhlarının daha güçlü olduğunu düşündükleri için erkek şamanların kıyafet seçimi kadına benzemektedir.Kendini kadınaa benzetmeye çalışmaktadır.