Aforizmalar

Ağustos 1, 2007

Şiir Burçları

Şiir bir çıkartmadır, uyuyan topraklara uyumayışlardan.
Şiir ısrarlı bir telkindir, ama tekin olmayabi*lir bazı telkinler gibi.
Şiir yazılamaz olunca mı anlaşılır nasıl ya*zılacağı?
Şiir, kapatmalarla dolu bir haremi elegüne açmak gibi.
Tanrı iyi şairleri şiir ağası olmaktan koru*sun!
Bazan bir şair, tek şiirle, bir başka şairin yüzlerce şiirini yok eder.
Bazı kitapların yanında not: tükendi. Şiirler, şairler için de geçerli.
Yalnızlıklardaki gibi, şiirlerdeki kalabalık da bir uyumsuzluktur.
Hava ve kara limanları gibi, yer yer şiir li*manları da olmalı; şiir trafiğinde yersiz tıkanmaları önleyecek limanlar.
Şair, kendi tarlasına da su isteyen kişidir. Bu istek çekişmelere, çatışmalara yol açar. Son*ra bu su, bazen faydalı ürünler verir, bazan bal*dıran otları. Ne olursa olsun şiir, bir tarlayı koru*ma çabasıdır.
Var mısın bir İzmir ya da Paris? Çok bunaldılar mı gezilere çıkamayanlar, oturur şiir yazar*lar.
Sevdiğimiz insanlara bile ancak işimiz dü*şünce uğrarız da, şiirleri arayıp soran yok diye niçin yakınırız?
Şiirler, beraber söylenen solo şarkılardır.
Başarılı bir şiirin keyfi bir yenisine kadar sü*rer, duyulan o hüzün bir vefasızlık utancıdır.
İki tür şair sevilmez: Ya sızlanan ya da bitpazarında hurdacı dükkânı açmış.
Şiir bir inattır: Ne yazarız onlar gibi ne de bizden başka sanat.
Rahat düşkünlerine uzaktır, bazı algılar. Güçlü şiirler de çaba ister.
Şiir, yananlar ve kendini yakanlarla dolu dö*nemlerde içten bir yanışı gösterir.
Şiir, İnce ince soğan doğramak gibi. Çok eğilmişseniz üstüne, yaşarır gözleriniz.
Kurşuna dizilir ölürler, şiire dizilir dururlar.
Şiir, varlıklı-yoksul, ikisinin de uzağındadır,
Bir beraberliğin bitişinde her zaman biraz hüzün vardır, hele şiirler için.
Ara sıra uzaklasın şiirden, üstüne düşme*yin, o sizi istemiyorsa boşunadır direnmeniz (tıp*kı aşktaki gibi).
Sözlük maddeleri, roman okur gibi ard arda okunur mu?
Bir sözlükte bir maddeye bakarız, bir süre sonra bir başka maddeye, ve kapatırız kitabı.
Sonra bir yenisine, ya da tekrar evvelce baktıklarımızdan birine. Şiir kitapları için de ge*çerli.
Güçlü şiir ya bir hayır - ya bir bedduadır.
Şiir iki şey ister: hem seni, hem hünerini. Tek başına sen sıkıcı bir ağırlıksın, hüner ağırlı*ğı hafifletir.
Biri şiir yazar, biri o şiir üzerine kendini.
Camın hemen yanına oturmak gibidir bazı şiirler; oysa gerilerde bir yerden uzaklar da görü*lür.
Bir kişiyle bile konuşulamaz şeylerle dolmuşsa bardak — başlar şiir taşkını.
Solmuş sarı fotoğraf, duvarda, bir zaman çektiğimiz — şiirin başka bir tanımı.
Bir şiir yazılırken, daha önce yazılmış, aşa*ğı yukarı aynı havada, aynı temada bir başkası, hayranlık ya da hasetle hatırlanıyorsa, bu yeni*sinde de iş vardır (bazan da yok).
Bir eldir güçlü şiir, el verse kıvıracağımızısanırız:
İnce, çelimsiz görünür, oynar bizimle ve çok sürmez elimiz yapışır masaya.
Tedavi klinikleri gibi, şiir klinikleri de olma*lıydı.
Şiiri hareketli yapan, kimi sözcükler arasın*da gidiş gelişler, hemen görülemeyen alış veriş*lerdir.
Şiir ziyaret saatleri 24'ten sonra olmalı. Ne yazık ki 24'e kadar, gelenler de çok değil.
Bazı şairlerin ölümüne yanarız, ancak onla*rın şiirleridir ki, yıllar sonra soğuklarda gene ısı*tır bizi.
Bazı besinler insanı tok, bazı şiirler insanı genç tutar ve ikisi hemen hemen aynı kapıya çı*kar:
Önlenir oburluklar, erken kocamalar.
Gizli şiir sayısı, gizli işsiz sayısından aşağı değildir.
Birçok şiirler, varlıklarını duyuramaz, kendi*lerine bir elin uzanmayışına sessizce katlanırlar.
Bir şairin yakındığımız yanı ya dilidir, ya dil*sizliği.
Bir duvarı aşamayan seslenişler şiir. Duva*rın arkasında millet maç seyrediyor.
Şiir kazalarında ölenlerin, sakat kalanların sayısı, trafik kazalarındakinden kat kat fazladır, hep aşırı hızdan, dikkatsizlikten.
İlham, evet, bir şey vurdu oltaya, ümide ka*pılırız.
Ama iğneye takılan, atılmalık bir fasarya da olabilir. Önemli olan sözcüklerin birbirini çekme*si, dizelerin dizi dizi ağda birikmesidir.
Çalçene şiircikler, bir kaşık suda gargara. Şiir bir durum, bir sorun üzerinde ölçülü konu*şan, susunca da bizim düşünmemizi bekleyen bir olgunluktur.
Siz hangi dizede hangi sözcük, daha da ye*rinde, daha da güzel - sormadan değiştiriniz!
İyi şair, gereğince Karac'oğlan. O söyle

"Kim var imiş ben burada yoğ iken."

Behçet Necatigil

(Bile/Yazdı Düzyazılar I, İst 1983, s.31-35.)

Özdeyişler

Şiir, sessizlik içinde bir atılımdır. Uyumlu dü*zenli ölçüler, amacı belirli yankılar, heceler ve dalga uzunlukları yardımıyla, bu sessizliği kırar.
Şiir, yankıları en yüce noktasına varan bir yetkinliğin çevresinde dönen yörüngelerin izidir.
Şiir öyle bir kukla oyunudur ki, orada füzeyle uğraşanlar ve deniz uçurumlarına dalanlar altın*cı duygu ve dördüncü boyut üzerine gene çalar*lar.
Şiir, bir düşüncenin, bir ikinci düşüncenin ve sonra bilmem kaçıncı bir ara düşüncenin titreşi*mi çevresinde akan bir düğümdür.
Şiir, yaban ördeklerinin göçüyle kararmış bir gökyüzüdür.
Şiir, kendisine oyun arkadaşı olacak bir dan*söz gölgesi istiyen bir yankıdır.
Şiir, taş üzerinde bir yüzgeç, bir kanat kalın*tısı ve bu arada da okunaksız bir ant'tan başka bir şey değildir.
Şiir, bilinmiyenin ve bilinmiyecek olanın sınır*ları üzerinde yangın çıkaran hecelerin araştırıl*masıdır.
Şiir, hem bir milyon dolar bulan insanın, hem de onu yitiren insanın çıkardığı çığlığa öykünmedir.
Şiir, paradokstan çıkan eğitimdir; Dünya, ön*ce hayatı beşiğe kor, sonra mezara.
Şiir, duruk hecelerin devingen düzenidir.
Şiir, gökkuşaklarının nasıl oluştuğunu ve ni*çin yok olduğunu açıklıyan imgesel bir belgedir.
Şiir, sümbüllerle bisküitler arasında bir bileşi*min gerçekleşmesidir.
Şiir, ateşin, bacaların, peteklerin, papatyala*rın, insanların ve kızıl gün batımlarının şehvetli ve mistik bir matematiğidir.

Carl Sandburg

(Çev.:Orhan Duru)

Şiir Üstüne Söyleşi Notları

1. Benden veya benim kuşağımdan önce yazılmış şiirleri kendi değerleriyle başbaşa bırakarak araya kesin bir çizgi çizdiğime inanıyorum. Bu çizginin başlangıç noktasına, oluşumuna, bugüne gelişine, kısacası belli bir şiir sürecinin ayrıntılarına değinmek istemiyorum.

Oteller kenti, şiirimin vardığı son durak değil elbette. Ne var ki, bundan sonra şunu şunu amaçlıyorum da demiyorum. Çünkü amaçlamak, özel olsun, biçimsel olsun şematizmin şiirde geçerli olduğunu kanıtlamak anlamına gelir ki, bu da şiirin özgül işleyişine ters düşer.

2. Bireyi toplum içinde somut olarak görünür duruma getirmek, giderek daha da derinlerine inerek, onun içsel dramını kurcalamak cabasındayım.

3. Şiirle düşünmek! yalnızca buna inanırım. Şiirle düşünmenin karşıtı felsefe yapmaktır. Felsefe ise şiirin temeli olan imgeyi dışlar. Gene felsefe duygusallığa da karşıdır.

Şu da var: Uzun şiirlerimde hiçbir sorunsalı yanıtlamaya kalkışmam. Sorular sormaya, bu soruları çoğaltmaya (ama yanıtsız bırakmaya) çalışırım hep. Nedeni, yazdıkça bilmediklerime, tanımadıklarıma, daha önce duyup düşünmediklerime rastlarım da ondan. Zaten insanın iç dünyasını kesin olarak tanıtlamak demek, saltık insanı yokken var etmek anlamına gelmez mi?

4. Büyük büyük sorunlara el atmak şiiri küçültebilir kanımca. (Ayrıca büyük sorunlar nedir, küçük sorunlar nedir, bu da başlı başına bir tartışma konusudur.) Örneğin pek yaygın olan Hamlet tipini günümüz aydınıyla karşılaştırdığımızda , Hamlet'in kişiliğinde daha bir büyüklük ya da derinlik bulabileceğimizi hiç sanmıyorum. Şair yetinmesini bilmeli; büyüklüğü, derinliği dilde aramalıdır.

5. Bütün sanatların şiire, şiirin de sanatlara katkısı vardır elbette. Örneğin Oteller Kenti' nin "Sera Oteli" bölümündeki düzyazısal şiirler dikkatle okunduğunda görülecektir ki, dizelerden daha yoğun bir dizeler bireşimi ön plana geçmektedir. Bu böyleyse, bir düzyazı örgüsü, bir düzyazı dokusu şiiri çerçevelemiyor, bunaltmıyor, onun özgür yapısını kısıtlamıyor demektir.

Uzun şiirlerimdeki öykü öğesine gelince, öyküden çok bir "anlatma" söz konusudur burada da. Ayrıca her şiir önünde sonunda (az ya da çok) bir "anlatma" değilse nedir?

Ekleyeyim : Sait Faik' in "Hişt Hişt" öyküsünde ne kadar şiir varsa, benim şiirlerimde de o kadar öykü vardır.

Diyebilirim ki, bütün sanatsal türler, şiirin potasında eriyebildiğince, şiirin doğal gereçleridirler.

6. Dünya yazınında bütün yazın türleri iç içe geçebiliyor. Bizde ise bu tutum yadırganıyor nedense. Bence bu karşılıklı trafiği yadsımak, şiirimizi alışkanlıklardan kurtararak çeşitlendirememekten, onu dünya şiirinin süreci dışında düşünmekten başka hiçbir anlama gelmiyor.

7. Şiirlerimdeki kişiler satranç taşlarına benzerler. Onlar, düşsel ya da gerçek, bende olup bitenlerin toplamıdırlar olsa olsa.

Gene de...

Şair kendi özel kişiliğini şiirinin ardında gizlemesini iyi bilmelidir. Forster, "Yazarın yüzü okuyucunun yüzüne çok yaklaşıyor," der.

8. Güzellik düşündürücüdür. Bu yüzden de lirizmle hiçbir ilişkim olmadı diyebilirim. "Liriği söyleyen kimse, kendi duygulanışının bilincinden çok, duygu anının bilincindedir," der James Joyce.

9. Oteller Kenti'inde yalnızca insanlar insanlara yaklaşıp kopmuyor. Onların yedeğinde nesneler de aynı işlemi sürdürüyorlar.

Üçüncü bölümdeki üç kavas, zaman kavramını ortadan kaldırmakla görevli. Acılarını iyi tanıyan Bayan Sara ise, cin kadehlerinin eşliğinde değişik bir orkestraya katılıyor; "Dişi bir İsa gibi" kendi kendini yaşama ya da ölüme çiviliyor. Doğrusu iyi bilmiyorum, yaşama mı, ölüme mi? Bütün bildiğim bilemediklerimden sızan bir kan gibi kitabı kendi rengine boyuyor.

10. Köklerinden aldığı suyun yeterliliğini ya da yetersizliğini bir ağaç ne kadar bilebilirse...

Edip Cansever

Sinema ve Şiir Notları: I

298. "Sözcük" bir dilin sözlüğünde hazır bulunur. Şair bu sözcükleri alır, kullanacağı yeri seçer ve oraya yerleştirir. Sözcüklerin yakın anlamlılık, karşıt anlamlılık, yakın seslilik, eş seslilik vb. olanaklarından yararlanarak; onları çatıştırarak örer dizelerini. Bazen kendisi de bir sözcük üretir ya da bir sözcüğü bozar, yeniden kurar, dönüştürür. Can Yücel (bunu daha önce bir başkası yapmadıysa o), "renk" ve "âhenk" sözcüklerinden ("rengârenk"e de bir göndermede bulunarak...) "rengâhenk"i yaratmıştır. Aynı şair "yardanbitme" der; "sevgiliden olma" ya da "uçurumda açan (çiçek)" anlamında. "Yar" sözcüğünü "uçurum" ya da "sevgili" (yâr) anlamında kullanır. Böylece "yerdenbitme" sözcüğünü de devindirir belleğimizde. "Sarıhoş" dedim bir şiirimde; "sarı", "hoş"; "serhoş-sarhoş", "hoşsarı", "hoşluğun sarılığı" anlamlarını tek bir sözcüğe doldurarak.

299. Sinemada yönetmen sözcükleri (çekimleri) hazır bulmaz; bir "çekimler kaynağı sözlüğü" yok. O, kendi sözcüğünü (çekimini), sonsuz çekim üretebilme olanağı sunan nesneler dünyasından seçip yaratmak zorunda. Başka birine ait çekimi kendi filmlerinde kullanan yönetmenler, sinema dilinin ayırdında olan gerçek ustalar. Onlar, söz konusu çekimin yerini saptarken, sözlükteki (kendisinin olmayan) sözcüğü şiirine yerleştiren şairler gibi çalışır. Bu konu üzerinde en dikkate değer çalışmayı yapan Pasolini, "Film yapmak, şair olmaktır." demiştir.

301. "Şiir, sözcüklerle resim yapmaktır." biçiminde sunulan genel geçer görüş, genel geçer bir doğru. Her dize (ne kadar soyut da olsa...) insan anlağında görsellik taşır. Sözcüklerle resim yapmak, "biçimi bozmadan nesnelerle bir görsellik kurma" anlamında kullanılmış bile olsa; soyut, kapalı, örtülü bir resim anlamını taşır. Montajla üretilmiş ya da tek çekimlik bir sahne, bir dizenin (küçük İskender, sözcükleri birleştirerek kavramsal bütün oluşturur...) karşılığı olarak düşünülebilir "sözcüklerle resim yapma" bağlamında.

302. Dili sözden ayırmak; aynaya düşen görüntüyü nesnesinden ayırmak olur.

Can Bakkotar

(Budala,14)

Sinema ve Şiir Notları: IV

143. Kısa metrajlı filmin şiir sinemasına en çok uyan yapıda olmasının sayısız nedeni vardır. Mesajını becerebildiğin ölçüde kısa sürede vermek... Şiirde de -en uzun şiirde bile- kısa filmde de bir tek fazladan sözcüğe (çekime) tahammül yoktur. Kısa film kısa şiire benzetilmiyor; şiire benzetiliyor. En uzun şiir bile gereksiz bir sözcüğün yükü altında ezilir. Kısa film de... Şiiren de, kısa filmin de mesajlarının uçları açıktır. Passollini'nin "şiir sineması" dediği sinemayı kısa film yaratıyor. Nerede başlayacağını, nerede biteceğini, ne kadar süreceğini bilmiyorsunuz. İnsanı şöyle bir savurup boşluğa bırakıyor. Şiir de öyle yapmaz mı?... İlle de para kazanmak beklenilmeyen iki sanat varsa biri şiirdir, öteki kısa film! Kısa filmin de, şiirin de odağında tek yürek vardır. Bu tek yürek örtüşebileceği yürekleri bulmak için çırpınır.

160. Bütünüyle anlaşılmış şiir, gazete haberi düzeyindedir! Büyük şiir duyumsanır, susturur, şaşırtır, "Anlıyorum, ama ifade edemiyorum." dedirtir. Yine de anlaşılamamıştır.

164. Aptallar çoktur, aptalları anlayanlar da... Dahiler azdır, dahileri anlayanlar da... Doğa sanıldığı kadar cömert değil!

168. İçindeki çocuğu hep çocuk tut!

173. Senaryo yazarlığı var artık! Romancılık bundan sonra başlayacak!

232. Jean Cocteau, "Ozanın şiirden başka derdi olmamalı." diyor. Ya uzmanlaşmaktan söz ediyor; ki bu tükeniştir; ya da yaşadıklarının, tanıdıklarının hepsini ozan gözleriyle toplayıp şiire taşımaktan söz ediyor; ki bu, ozanın bütün varlıklarını toplamasıdır şiir kaynağına, çağlamak üzere.

234. Chateaubriand, "Şiir, seçmek ve gizlemek sanatıdır." diyor. Salâh Birsel, bir şiirin değerini "dışarıda kalan sözcüklerle" ölçüyor. Bilgin ozan ve zeki okuyucu... Gerçek şiir bu bağlamda değer kazanır. Sıradan anlatıları, radyo ve televizyonların tükettiğini söylemeye gerek bile yok. Şiiri gerçekten kaygısınan ozanlara ve okuyuculara gün doğuyor. Beyinleri afyonlanmışlar çırpınıyor, görüyorum... Hiçbir çağ, zeki insanı bu kadar farklı kılmadı. Aptallar doktorların koyduğu perhiz nedeniyle bütün meyveler önlerindeyken el süremeyenler; zeki insanlar ise o meyvelere ulaşmak için ağaca çıkmak zorunda... Ama onlar bunu göze aldılar!

235. Ozan, olanı olduğu gibi söylüyorsa, salt dedikodusunu yapıyordur yaşamın. Ozan, kodlamalıdır. Kodlananın açılımını yapan, bütünüyle anlamayabilir... Böyle bir derdi de yoktur zaten ozanın...

241. Şiiri ve ozanı farklı kılan nedir?... Yönetmen para karşılığı da film çekebilir; ressam ısmarlama resim çizebilir; boyutları, objeleri, objelerinin konumları, renkleri belirlenmiş resimler... Ismarlama şiir yazılamaz; yazılsa bile o şiir, "şiir" olmanın uzağındadır. Para karşılığı yapıt vermeyi yalnız ozanlara yasaklıyorum. Ozanın farkı bu...

244. Bir iç sesi var yaşamın: şiir.

245. Sanat yapıtı, doğada çoğu zaman kaba hatlarıyla bulunan seslerin, renklerin, objelerin ve görünçlüklerin düşsel yaratım gücünden beslenerek estetize edilmesi; bu ses, renk, obje ve görünçlüklerin duyumsal güzelliğe ulaşılması ereğiyle kurgulanmasıdır. Kurguculuk, şekilcilik değil; şeklin bombalanıp yerle bir edilmesi, "okuyucuyu" kışkırtmasıdır.

Can Bakkotar

(Budala, 18)

Sinema ve Şiir Notları: V

246. Sinemada, şiirde ve asıl önemlisi de hayatta "mükemmel" yoktur. Mükemmel olma çabasındaki insan, yok oluşa doğru savrulur. Güzel, kusurlarıyla güzeldir. Kusursuz olmaya çabalaması, bir gün kendi kusurlarını da göremeyecek kadar körleştirir kişiyi. Ancak başkalarına zarar verdiğini bildiği kusurlardan arınma çabası, insanın en saygın erdemi olacaktır.

258. Sanatta her şey yeniden keşfedilmeye açık. Keşiflerin tüketildiği bir çağda yaşıyorsun. Kendi sesin, kendi rengin, kendi tarzınla yaklaş; öğrendiklerini unutarak.

259. Herhangi bir filmde oynama şansı verilen insana, ölümsüzlük bağışlıyor yönetmenler. Deforme olmadan sonsuza kadar korunabilecek peliküllerin yapılması, oyunculara sonsuza kadar sürecek "yaşama"nın habercisi olacaktır.

268. Sanatçılar çok geniş yığınlara ıslık çalar; dönüp bakanlarsa birkaç bin kişidir.

274. En uzun şiir bile aslında kısa şiirdir. Şiirin uzunu kısası olmaz aslında. Şiirin uzunluğu-kısalığı biçimseldir. "Bir, gibi, ama, oysa, sen, ben, ve, ki, ancak, dahası, eğer..." vb. sözcükler elden geldiğince şiirin dışında bırakılmışsa; dahası, göndermede bulunulan görünçlüklere, çağrışımlara, imgeleri karşılayan sözcüklere okuyucunun anlağında yer verilip bunlar şiire alınmamışsa; okuyucu o sözcükleri görmediği halde o sözcüklerin karşılayanlarını şiirde bulabiliyorsa en uzun şiir bile kısa şiirdir. Şiirde fazladan tek sözcüğe tahammülüm yok. Kısa filmin şiire benzetilmesinin nedeni budur. Kısa filmde tek fazla çekime yer yoktur. Uzun metrajlı film, fazladan olduğu sezilen çekimleri izleyiciye hissettirmeden taşıyabiliyor bünyesinde. Ama kısa filmin ve -uzun metrajlı bile olsa- şiir sineması filminin buna, fazladan bir çekime tahammülü yoktur. Şiir sinemasının ve şiirin uzunu-kısası bu nedenle olmaz.

284. Dostluklar bakımından kendimi, hiç düşünmeden, dünyanın en şanslı adamı ilan edebilirim. Bu nasıl mı oldu? Dostluğunu denediğim bir sürü yalancının, hırsızın, ikiyüzlünün, itin, kopuğun da kahrını sabırla çekerek...

290. Eleştirmenler, "iyi" ya da "kötü" deme hakkını okuyucunun, izleyicinin elinden almamalı.

291. Çektiğin acılardan öyle yapıtlar damıtacaksın ki, acıyı çektirenler boğulup gidecekler yapıtlarının ezici etkisi altında. Bu, intikam almanın en doyurucu yoludur.

292. Öyle sloganlar, spot cümleler üretilir ki, gerçek kaybolur gider arada. Gerçeği savunmak için direnci bile kalmaz insanın. Sindirilir insan. Örnek mi? "Kadın duyarlılığı" denir, "erkek sözü" denir, "ana yüreği" denir. Ya "erkeğin duyguları ve duyarlılığı", ya "kadının güvenilebilirliği", ya "babanın yüreği" nerede?

293. Radikal feministlerin mutlu olma şanslarının olmadığını görüyorum. Çok yazık! Yeni bir kadın imgesi yaratmaya çalışıyorlar. Erkeğe öykünen kadın! Bu imgeye uymaya çalışan kadın, kadınlığa özgü yönlerini yitiriyor, geriye de bir şey kalmıyor.

304. Uyak, şiire yalnızca müziksel bir katkı sağlayabilir. Uyak yapmak için şiirin tek sözcüğüne bile dokunmayın; çünkü uyak düşüncenin, metaforun ve göndermelerin üzerini kapatarak sözcüklerin anlamını kısıtlar, onları kısırlaştırır; imgeyi çürütür, imgenin önüne geçerek onun üzerine ölü toprağı serper. Uyak yalnızca duymaya, imgeyse özümseyerek duyumsamaya yol açar.

312. Bir şiir yaz; belki ortalığı ayağa kaldıramazsın, ama öyle bir şiir olsun ki, okuyanların dimağı allak bullak olsun. Onu sarsın, kuşatsın, ağına düşürsün; ama karmaşık, çok yollu, çok okumaya açık olarak okuyucuya özgür olduğunu anlatırken onu kışkırtsın. Film çekmek istiyorsan onu da bu şiiri yazdığın gibi çek. Şiirin ya da filmin bunları beceremiyor mu? Onu parçala ve yok et!

Can Bakkotar

(Budala, 19)