7 Psikolojik Kavram

Psikolojik temelleri ya çok ilginç olan ya da hala çözülememiş olan ilginç fenomenler:

1. Coolidge Etkisi

Farelerde yapılan deneylerde, tek bir dişiyle çiftleşen erkek farenin bir süre sonra dişiye karşılık vermeyi bıraktığı görülüyor. Ancak tam bu esnada ortama yeni dişi eklenirse, erkek fare hiçbir şey olmamış gibi tekrar cinsel yönden hayli aktif hale geliyor ve yeni dişiyle de çiftleşmeye başlıyor. Farklı hayvanlarda da gözlemlenen bu duruma dişilerde de rastlanıyor, ancak daha az miktarda... Etkinin nedeninin evrimsel süreçte erkeğin mümkün olduğunca fazla dişiyi dölleme içgüdüsü geliştirmesi olduğu düşünülüyor. İnsanlarda, aldatmanın temelinde bu etkinin yattığı düşünülüyor.

2. Barnum Etkisi

Bu psikolojik kavram ise okuduğumuz falların ve burç yorumlarının neden bize uyduğunu açıklıyor. Buna göre okuduğumuz burç yorumlamaları çoğu insana uyacak şekilde hazırlanıyor. Örneğin yengeç burçlarının duygusal olması özelliği, aslına bakılırsa bütün burçların insanları için geçerli olabilir. Ya da bu hafta işlerinizin iyiye gideceği bilgisi, aslında her insan geçerli sayılabilir. Aynı şekilde "Sosyal bir insansın ama kendinle zaman geçirmekten de keyif alıyorsun" tarzı her durumu karşılayan olumlu cümleler, bütün insanları tatmin ettiği için sadece sizi değil, aslında herkesi tanımlıyor. Yani bu tarz yorumlar, size uyuyor gibi görünüyor; çünkü aslında zaten çoğu kişiye uyuyor.

3. Yanıltıcı Etkisi

Özellikle ekonomide kullanılan bu psikolojik etkide, insanlara iki seçenek sunarken bir seçeneği daha ön plana çıkarmak amacıyla alternatif olarak bir seçenek daha sunuluyor. Örneğin kahve dükkanında küçük boy kahveyi 7, büyük boy kahveyi 11 tl'ye satarsanız; insanlar küçük boy kahveye yönelebilir. Ancak orta boy kahve de ekleyerek bu kahveyi 10.50'ye satarsanız, büyük boy kahve satışının hayli arttığını görürsünüz. Bu seçenek insanlarda yanıltıcı bir etki oluşturur ve normalde küçük boy alacaksa bile "Büyük boy alırsam orta boya kıyasla baya avantajlı oluyor, öyle yapayım" şeklinde düşündürtür.

4. Yürüyen Merdiven Etkisi

Eğer yürüyen merdivenlerden sık sık çıkan biriyseniz, duran bir yürüyen merdivene adım attığınızda tökezlediğinizi ve dengenizin bir anlığına bozulduğunu deneyimlemiş olabilirsiniz. Peki duran bir yürüyen merdiven, normal merdivenden hiçbir farka sahip değilken; neden böyle bir gariplik yaşarız? Bunun nedeni beynimizde yürüyen merdivenin hareketinin güçlü bir şekilde oluşturulmuş olmasıdır. Beyin yürüyen merdivene ilk adımı atarken, merdiven duruyorsa bile normal merdiven gibi algılamaz ve hareket halindeki merdivene basıyormuş gibi sinyaller gönderir. Fakat hareket algılanmayınca bir şeylerin yanlış gittiği anlaşılır ve denge bozulur. Burada bilinçaltının kontrolü öylesine güçlüdür ki, duran merdivene ilk adımı atarken dengenizin bozulmaması için çok ciddi şekilde odaklanmanız bile yetmeyebilir.

5. Yabancı Irk Etkisi

Bu psikolojik kavram ise farklı milletlere mensup insanları birbirine benzetme durumunu karşılıyor. Bütün Uzakdoğuluları birbirine benzetmek bu durumun güzel bir örneği. Bu durumun ortaya çıkmasında beynin yüz tanıma bölgesinin farklı ırklardaki insanları birbirlerinden ayırt etmede iyi olmadığı, bunun yerine çevremizdeki ve kendi ırkımızdaki insanları tanıma konusunda çok daha iyi olması gösteriliyor.

6. Kapı Eşiği Etkisi

Beynimiz ortam değiştirdiğimiz zaman, yeni ortamı tanımaya ve oraya uyum sağlamaya çalışırken, küçük çaplı bir yenileme sürecine girer ve bu esnada birkaç saniye önce aklımızda olan bilgileri kaybedebiliriz. Bu geçici hafıza kaybına, özellikle evden bir odadan başka odaya geçtiğinizde "Ne yapacaktım ben?" sorusunu kendinize soruyorsanız, en az bir kere tanık olmuşsunuz demektir.

7. Geri Tepme Etkisi

Bu fenomene göreyse insanlar inançlarına veya kabul ettikleri şeylere öylesine sıkı sıkı bağlanıyorlar ki, bildikleri şeyin yanlış olduğunu gösteren somut kanıtlar sunulsa bile kanıtı kabullenmek yerine reddederek inançlarına tutunmaya devam ediyorlar. Bu da özellikle bir temeli olmayan ve körü körüne bağlanılan inançların, çok daha derinleşmesine neden olur.

Eray Kaşıkçı