Nutuk Bölüm 17

HILAFETI KALDIRMANIN ZAMANI DA GELMISTI

Saygideger Efendiler, her meselede ve her uygulama safhasinda kendisini söz konusu ettirmis olan Halife'ye ve hilâfet'e bir defa daha dokunacagim.

1924 yili basiivda, büyük çapta bir ordu harp oyunu yapilinasi kararlastirilmisti. Bu harp oyununu Izmir'de yapacaktik. Bu münasebetle 1924 yilinin Ocak ayi basinda, Izmir'e gittim. Orada iki ay kadar kaldim. Hilâfet'in kaldirilmasi zamaninin geldigine orada iken karar vermis tim. Bu isin nasil yapildigini kisaca özetlemeye çalisacagim : Basbakan I s m e t P a s a 'dan 22 Ocak 1924 tarihli bir sifre aldim.

Onu oldugu gibi bilginize sunayim :

Sifre

Türkiye Cumhurbaskanligi Yüksek Katma Bir süreden beri gazetelerde, hilâfet makaminin durumu ve Halife'nin sahislari ile ilgili olarak yanlis anlanialara yol açabilecek yayinlara rastlanniasi ve özellikle arasira Istanbul'a giden hükumet üyelerinin ve resmî hey'etterin kendi siyle görüsmekten kaçinmalan ve çekinmeleri dolayisiyla Halife'nin büyük biri üzüntü duydugu; bu yüzden Basmabeyinci'lerinin Ankara'ya veya güvenilir bir zatin Istanbul'a kendi yanina gönderilmesini rica ederek duygu ve düsüncelerini ulastirmayi düsünmüs ise de, yanlis yorumlanabilir endisesiyle bundan da vazgeç tiklerini söyledikleri, Baslsatip ßey tarafindan bir yaziyla bildirilmektedir. Bu ya zida, ayrica uzun uzadiya ödenek isi de anlatilarak Hilâfet Hazînesi'nm gücünü asan ve yükümlülügü disinda kalan giderler için Maliye hazînesince yardimda bulunulacagi yolunda Hükîizziet'in yazdigi 15 Nisan 1923 tarihli yazinin ineelenmesi ve gereginin yerine getirilmesi istenmektedir. Durum, Hükumet'çe göri.isülecektir. Sonucu ayrica arz ederim, efendim.

Ismet

Bu telgrafa cevap olarak makine basinda yazdigim telgiaf sudur :

Makine basinda

Izmir

Ankara'da Basbakan Ismet Pasa Hazretleri'ne

Ilgi : 22.1.1923 tarihli sifre,

Hilâfet makami ve Halife'nin sahislari ile ilgili yanlis anlamalar ve yanlis yorumlar Halife'nin kendi yanlis tutum ve davranislanndan kaynaklanmaktadir. Halife, kendi özel hayati ve dis yasayisi ile, ecdadi padisalilarin yolunu tutmus görünmektedir. Cuma alaylari, yabanci devlet temsilcileri yanina memurlar göndererek iliskiler kurmak, gösterisli gezintiler, saray hayati, sarayinda yedek subaylara vanncaya kadar kabul etmek, onlann sikâyetlerini dinleyerek onlarla bir likte aglamak gibi davranislar bu cinstendir. Halife, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk halki karsisindaki durumunu düsündügü zaman, Ingiltere Kralligi ile Hindistan Müslüman halki veya Afgan Devleti ile Afgan halki arasindaki durumuiiu bir ölçü olarak alinalidir.

Halife ve bütün dünya kesin olarak bilmelidir ki, bugi.in var olan ve korunmakta bulunan Halife'nin ve halifelik makaminin gerçelcte ne dinî ve ne de siyasî bakimdan hiçbir anlami ve varolma gerekçesi yoktur. Türkiye Cumhuriyeti safsatalarla varligini ve istiklâlini tehlikeye atamaz. Bizce, hilâfet makami olsa olsa tarih bir hâtira olmaktan öteye bir önem tasiyamaz. Türkiye Cumhuriyeti devlet adamlannin veya resmî hey'etlerin kendisiyle görüsmelerini istemesi bile, Cumhuriyet'in bagimsizligina açik bir tecavüzdür. Basmabeyinei'sini Ankara'ya göndererek veya güvenilir bir kimseyi kendi yanina getirterek, Hükûmet'e duygu ve dileklerini ulastirmak istemesi de, Cumhuriyet Hükûrneti ile karsi karsiya bir durum almasi demektir. Buna da yetkili degildir. Kendisi ile Cumhuriyet Hükîuneti arasindaki yazismalarda Baskâtibi araci kilmasi da yersizdir. Baskâtip Bey'in böyle bir küstahliktan sakinmasi gerektigi, kendisine bildirilmelidir. Halife'nin yasayisi ve geçimi için Türkiye Cumhurbaskani'nin ödeneginden mutlaka daha asagi bir ödenegin yetmesi gerekir. Maksat, gösterisli ve debdeli bir hayat sürmek degil, insanca yasamak ve geçimi saglamaktan ibarettir. "Hilâfet Hazînesi"ile ne denmek istendigini anlayamadim. Hilâfetin hazînesi yoktur ve olamaz. Kendisine erdadindan böyle bir hazîne kalmissa, ve açik olarak bilgi alinmasini ve bana bildirilmesini rica ederim:

Halifeniii aldigi ödenekle yerine getirilemeyen yükümlülükler nelermis; I5 Nisan I923 tarihli yazisiyla, Hükûmet ne gibi vaatlerde bulunarak Halife'ye bildirilmistir? Lûtfen bunu da belirtiniz. Halife'nin oturacagi yeri tespit edip açiklamak, Hükûmet'in simdiye kadar yapmis olmasi gereken bir görevdi. Istanbul'da. milletin bogazindan kesilmis paralarla yapilmis bir çok saraylar ve bu saraylarin içindeki birçok kiymetli esya ve malzeme, Hükûmet'in durumu tespit etmemesi yüzünden yok olup gidiyor. Halife'nin yakinlari, saraylarin en degerli esyalarini Bevvglu'nda, surada burada satiyorlar diye söylentiler vardir. Hükûinet bunlara bir an önce el koymalidir. Satilmak gerekiyorsa Hükûmet eliyle satilmalidir. Hilâfet kadrosu ciddî olarak incelenerek yeni bastan düzenlenmelidir ki, basmabeyin cilerin ve baskâtiplerin varligi, Halife'yi hâlâ saltanat hülyasi içinde uyutmasin! Fransizlar, kral hanedanini ve yakinlarini Fransa'ya sokmakta, bagimsizliklari ve hâkimiyetleri için yüz yil sonra, bugün bile sakinca görüp dururken, her güii ufuk tari kendileri için bir saltanat günesinin dogmasina duaci bir haneden mensup lariyla ilgili tutumumuzda Türkiye Cumhuriyeti'ni nezaket ve safsataya kurban edemeyiz.

Halife, kendinin ve makaminin ne oldugunu açik olarak bilmeli ve bununla yetinmelidir. Hükûmetçe, ciddî ve esasli tedbirler alinarak bildirilmesini rica ederim, efendim.

Gazi Mustafa Kemal Türkiye Cumhurbaskani

HILAFET'IN, SER'IYE VE EVKAF VEKALETI'NIN KALDIRILMASI VE ÖGRETIMIN BIRLESTIRILMESI KARARI

Bu yazismadan sonra harp oyunu dolayisiyla Ismet Pasa ve Millî Savunma Bakani bulunan K a z i m P a s a da Izmir e gelmislerdi. Genel Kurmay Baskani Fevzi Pasa da zaten orada bulunuyordu. Hilâfetin kaldirilmasi gereginde görüsleri miz birlesmisti. Ayni zamanda Ser'iye ve Evkaf Vekâletlerini de kaldirmak ve ögretimi birlestirmek kararinda idik.

1924 yili Marti'nin birinci günü Meclis'in tarafimdan açilmasi gerekiyordu.

23 Subat 1924 günü Ankara'ya dönmüstük. Burada da gereken kimselere kararimi bildirdim. Mecliste bütçe görüsmeleri yapiliyordu. Hanedan'in ödenegi ile Ser'iye ve Evkaf Vekâletleri'nin bütçeleri üzerinde durulmak gerekiyordu. Arkadaslarimiz bu maksada göre görüsme ve tenkitlere basladilar. Görüsme ve tartismalar devam ettirildi.1 Mart günü, Büyük Millet Meclisi'nin besinci çalisma yili dolayisiyla verdigim nutukta, su üç noktayi özellikle belirttim :

1-Millet, Cumhuriyet'in bugi,in ve gelecekte bütün saldirilardan kesin ve ebedî olarak korunmasini istemektedir. Milletin istegi, Cumhuriyet'in denenmis ve olumlu sonuçlari görülmüs olan bütün esaslara bir an önce ve tam olarak dayandirilmasi seklinde ifade edilebilir.

2-"Millet kamuoyunda tespit edilen egitim ve ögretimin birlestirilmesi ilkesinin bir an önce uygulanmasini gerekli görüyoruz.

3-"Müslümanligin, yüzyillardan beri yapilageldigi üzere bir siyaset vasitasi olarak kullanilmaktan kurtarilmasinin ve yüceltilmesinin sart oldugu gerçegini de görmüs bulunuyoruz."

2 Mart günü Parti Grubu toplantiya çagrildi. Isaret ettigim bu üç konu ortaya atildi ve görüsüldü. Ilkeler üzerinde anlasmaya varildi. 3 Mar t günü, Meclis'in birinci oturuniunda, Baskanliga gelen evrak ara sinda su önergeler okundu :

1- Seyh Saffet Efendi ile elli arkadasinin, hilâfet'in kaldirilmasi ve Osmanli Hanedani'nin Türkiye disina çikarilmasi ile ilgili kanun teklifi.

2 - Siirt Milletevekili Ha1i1 Hu1ki Efendi ve elli arkadasinin Ser'iye ve Evkaf Vekâleti ile Erkan-i Harbiye Vekâleti'nin kaldirilmasi ile ilgili kanun teklifi.

3 - Manisa Milletvekili Vâsif Bey ve elli arkadasinin, egitim ve ögretimin birlestirilmesi ile ilgili önergeleri.

Baskanlik kürsüsünde oturan Fethi Bey : "Efendim, birçok imzalarla gelen bu kanun tekliflerinin hemen görüsülmesi ile ilgili önerge ler vardir. Yüksek oyunuza sunacagim" dedi ve bu tekliflerin ilgili ko misyonlara gitmeden hemen görüsülmesini oya koyarak, kabul edildigini bildirdi.

Ilk itiraz, Kastamonu Milletvekili Ha1it Bey'den geldi. Görüsmeler sirasinda H a 1 i t B e y' e bir iki kisi daha katildi. Tekliflerin lehinde uzun konusmalar yapan birçok degerli konusmacilar kürsüye çikti. Önerge sahipleri disinda, rahmetli Seyyit Bey'in ve Ismet Pasa'nin ilmî ve inandirici konusmalari her zaman için ekunmaya deger. Bu konuda yapilan görüsme ve tartismalar bes saat kadar sürdü. Saat 18.45'te görüsmeler bittigi zaman, Türkiye Büyük Millet Meclisi, 429, 430 ve 431' inci kanunlarini çikarmis bulunuyordu.

Bu kanunlara göre "Türkiye Cumhuriyeti'nde millet isleriyle ilgili kanunlari yapma ve yürütme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi ile onun kurdugu hükumete verildi"; "Ser'iye ve Evkaf Vekâleti kaldirilmis" oldu.

Türkiye içindeki bütün bilim ve ögretim kurumlariyla, bütün medreseler Milll Egitim Bakanligi'na baglandi.

Halife, görevinden uzaklastirildi ve hilâfet makami kaldirildi. Uzaklastirilan Halife ve tarihten izi silinmis Osmanli hanedaninin bütün mensuplarina Türkiye Cumhuriyeti ülkesinde oturma hakki süresiz olarak yasaklandi.

HILAFET MAKAMININ KORUNMASINDA DINI VE SIYASI MENFAAT VE ZARURET BULUNDUGUNU ZANNEDENLERE VERDIGIM CEVAP

Efendiler, Hilâfet makaminin korunmasinda, dinî ve siyasî menfaat ve zaruret bulundugu inancinda olan bazi kimseler, arz ettigim kararlarin alinmakta oldugu son dakikalarda, hilâfet görevini kendi üze rime almam teklifinde bulundular.

Bu gibilere, hemen gereken red cevabini vermistim. Yeri gelmisken baska bir noktayi da arz edeyim. Büyük Millet Meclisi hilâfet'i kaldirdigi zaman, din bilginlerinden Antalya Milletvekili Rasih Efendi, Kizilay adina, Hindistan da bulunan bir heyetin baskanligini yapiyordu. Rasih Efendi Misir'a ugravarak Ankara ya döndü. Benimle görüsmek isteyerek sunlan söyledi : "Gezdigi ülkelerde Müslüman halk benim halife olmami istiyormus... Yetkili Islam heyetleri, bana bu dururumu bildirmek üzere Rasih Efendi 'yi vekil etmisler." Rasih Efendi'ye verdigim cevapta, Müslümanlarin bana olan baglilik ve sevgilerine tesekkür ettikten sonra dedim ki : "Zâtalîniz din bilginlerindensiniz. Halifenin devlet baskani demek oldugunu bilirsiniz. Baslarinda krallari, imparatorlari bulunan halkin bana ulastirdiginiz dilek ve tekliflerini ben nasil kabul edebilirim. Kabul ettim desem, buna o halklarin basinda bulunanlar razi olur mu? Halifenin emir ve yasaklan yerine getirilir. Beni halife yapmak isteyenler emirlerimi yerine getire bilecekler midir? Durum böyle olunca, anlami ve fonksiyonu olmayan asilsiz bir sifati takinmak gülünç olmaz mi?

Efendiler, açik ve kesin olarak söylemeliyim ki, Müslümanlan hâlâ bir halife korkulugu ile ugrastirip aldatmak gayretinde bulunanlar, yalniz ve ancak Müslümanlann ve özellikle Türkiye'nin düsmanlaridir. Böyle bir oyuna kapilip hayal kurmak da ancak ve ancak cahillik ve gaflet eseri olabilir.

Rauf Bey'lerin, Vehip Pasa'larin, Çerkez Ethem ve Resit'lerin, bütün yüzelliliklerin, kaldirilmis hilâfet ve saltanat hanedani mensuplarinin, bütün Türkiye düsmanlarinin, elele vererek aleyhi mizde durmadan atesli bir sekilde çalisip ugrasmalari din gayretiyle midir? Sinirlarimiza bitisik merkezlerde yuvalanarak, hâlâ Türkiye'yi yoketmek için "Mukaddes Ihtilâl" adi altinda haydut çeteleri, suikast tertipleriyle çilginca aleyhimizde çalisanlarin maksatlari gerçekten mukaddes midir? Buna inanmak için gerçekten kara cahil ve koyu bir gafil olmak gerekir.

Müslümanlan ve Türk milletini bu kerteye düsmüs sanmak ve Islâm dünyasinin vicdan temizliginden, ahlâk ve karakterindeki incelikten, alçakça ve canîce maksatlar için yararlanma yolunu tutmak, artik o kadar kolay olmayacaktir. Küstahligin da bir derecesi vardir.