Antik Yunan Tiyatrosunda Maske...

Maskenin tarihi klasik Antik Yunan tiyatrosundan çok daha eskilere, ilkel klan ve kabilelerle onlarin törenlerine dek uzanir, Ancak maskenin ortaya çikisi kostüm gibi pratik bir ihtiyaca yönelik olmaktan çok ilkel insanin çevresiyle girdigi dinsel-büyüsel iliskinin sonucunda olmustur. Tragedya sahnele rinde kullanilan maskelerinse dinsel büyüsel özelliklerden çok pratik islevleri ön plandadir. Avcilik asamasinda ilkel insanin büyü ya da gizlenme amaciyla hayvan postuna bürünmesi dünyanin pek çok cografyasinda ortaya çikmis bir özelliktir. Insanlik kültürünün erken dönemlerinde her seyin bir “anima”, bir ruh tasidigi ve her seyin yaraticisinin da bu ruh oldugu inanci çok yaygindir. Ölümün bir son olarak algilanmamasi ruhun bir baska bedende ya da biçimde yeniden ortaya çikacagi inanciyla yakindan baglantilidir. Bedensel ölümle birlikte ölen insanin, ya da hayvan ruhunun o bedenden çikarak bir baska bedene ya da agaca, hatta bir tasa geçtigine dair olan inanç dünyanin pek çok yerinde ortaktir. Ruhun tasiyicisi olarak varliklar da kutsallasir ve fetislesirler. Ruhun beden gibi ölümlü olmamasi, insani onu kontrol edebilecegi araçlar üretmeye yöneltmistir. Maske de insanin ruhlari egemenlik altina alabilecegi ya da onunla iliski kurabilecegi kutsal fetislerden biri olarak ortaya çikmistir. Kabilenin koruyucusu olarak sembollestirilen hayvanlar, daha dogrusu bu hayvanlarin tasidigi güçlü ruh da maskeler ve totemlerle ifade edilmistir.

Klasik Antik Yunan tragedyalarina uzanan maskeler Diyonizos törenlerinde hala yer almaya devam eden maskeler gibi dinsel-büyüsel araçlar olmamakla birlikte ilkel yasamdan tamamen kopuk degildirler. Ilkel maskenin en önemli özelliklerinden biri bir baska bedende yeniden dünyaya gelecek olan ruhun taninmasini saglamaktir. Atalardan birinin ruhunun tasiyicisi olan bedenin taninmasi benzerligi yansitan maskelerin varligiyla mümkün olmaktadir. Iste maskenin bu “benzeme” özelligi, tragedyanin “taklit” özelligiyle tamamen uyusmustur. ilkel insanin ilk ifade dili hareket ve dans olarak kabul edilir. Sözlü ve yazili dile giden asamada maske de önemli bir kendini ifade araci alarak kullanila gelmistir. Bu araç sözlü ve yazili dilin ortaya çikmasindan sonra da pek çok kültür de varligini sürdürmüstür. Tiyatro ortaminin da maskenin varligini sürdürmesinden önemli bir yeri vardir. Maskenin dogasiyla tiyatronun dogasi ortak dizgilere sahiptir. Her ikisinin de pratik islevleri ortaktir; aslini saklama ve aslinin disinda olani gösterme. Tiyatro sahneleri de maskeler de temsil ettikleri seyleri gösterirken de temsil ettikleri seyleri gösterirken varolani da gözlerler. Birbirinin zitti iki yönelim olan gösterme ve saklama özelliklerinin gerilimi maskeyi pek çok kültür, disiplin ve sanatçi için tarihin her döneminde etkin bir araç kilmistir. Ilkel avci topluluklarindan günümüze uzanan maskeler ahsaptan kumasa, metalden deriye, seramikten, kakao liflerine, bitkilerden alçiya, hatta plastikten insan kafasina kadar uzanan pek çok malzeme kullanilarak yapila gelmistir. Yari insan yari teke vücutlu satirlerin killi bacak makyajlari, takma kuyruklar ve hayvan maskeleriyle canlandirdigi Diyonizyak törenlerindeki maske ögesini M.Ö. VI. Yüzyilda tragedya sahnesine ilk tasiyan yine Thespis oldugu sanilmaktadir. Kaynaklarda Thespis’in yüzünü beyaz kursunla boyadigi, semizotlarini yumusatip ezerek maskeler yaptigi, keten bezinden yapilmis maskeler kullandigi yazilidir. Kalipli ve boyali maskeyi ilk kullanan ise Aiskhilos’tur.

Klasik tragedyalarin koro yaninda sadece bir, iki, en fazla üç oyuncu ile oynandiklari düsünülürse birden fazla karakterin ayni oyuncu tarafindan canlandirilmasinda maskelerin gizleme ve gösterme islevi daha da iyi anlasilir. Gösterme ve gizleme islevinin yani sira Antik Yunan tragedyalarinin sahnelendigi oyu alanlarinin hacimli yapisi da maske kullanimini zorunluluk haline getirmistir. Bu ölçekteki yapilarda izleyicinin sahnedeki karakteri algilayabilmesi, hele onun dramatik ifadesini seçebilmesi neredeyse imkansizdir. Maskeler sayesinde hem oyun karakterlerinin hem de yüz ifadelerinin algilanabilmesi mümkün olmustur. Görsel faydalarinin yani sira oyuncularin seslerinin açik havada daha iyi duyulmasini saglayan bir amplifikatör islevi gördükleri de kesindir. Bu maskelerin agiz açikliklarinin yapisi sesin mekan içinde daha iyi duyulmasini saglamistir.

Antik Yunan tragedyalarinda kullanilan maskeler, Pollux’un “Onomastikon”unda karakter siniflandirmasina bagli olarak asagidaki sekilde tasvir edilmislerdir.

Yasli Erkek Maskeleri

1- Antik Yunan tragedyalarinin Priamos gibi en yasli karakterleri, tirasli bir yüzü olan ve onkos adi verilen peruk benzeri basliginda bir kaç tutam beyaz yün ya da pamuktan yapilmis saç teli bulunan bir maske kullanmislardir.

2- Çok fazla yasli olmayan Kadmus gibi karakterlerin onkoslari küçük, saç tutamlari da daha gür ve gridir. Beyaz yaslilara özgü bu tür maskelerin tamamlayicisi sarkik kaslarla kalin beyaz sakaldir.

3- Oidipus gibi karakterler gri saçlara ve koyu ten dokusuna sahip maskeler takmislardir. Bu tür maskeler orta yasla yaslilik arasindaki siniri da ifade etmistir.

4- Oidipus’a yakin Aegistus gibi karakterlerle orta yasli tiranlarin taktiklari maskelerin keskin yüz hatlari vardir. Siyah saç lüleleri, siyah sakallar ve yumusak dokulu onkoslar bu maskeleri tamamlar.

5- Sari saçlari olan maskeler orta yasli olgun karakterlere özgü bir göstergedir. Kisa tutulan sari saç sporcu bir karakteri imler. Bu maskelerin ten dokusu da daha diri ve yumusaktir.

6- Hastalikli ya da sinirli orta yas karakterleri soluk renkli ve keskin hatli bir tür maske takmislardir.

Genç Erkek Maskeleri

1-Antik Yunan tragedyalarinin her isi elinden gelir türden olgun genç erkekleri sakalsiz, ama kalin siyah kasli ve yine siyah lüleleri olan maskeler kullanmislardir. Enerji dolu karakterlerin maskeleri günes yanigi bir yüz rengine ve saglikli ten dokularina sahiptir.

2- Kivircik lepiska saçli, sert çehreli, gür kasli bir maske türü de daha genç erkekler tarafindan kullanilmistir.

3- Kahraman sinifindan erkeklerin en genç olanlarinin maskeleri yumusak hatlara ve açik ten rengine sahiptir.

4- Pollux’un deyimiyle “tanrisal bir güzellige sahip” erkek karakterleri maskeleri soluk yüz rengine, parlak ten dokusuna ve güleç bir agiz açikligina sahiptir. Diyonizos ya da Apollo gibi

tanrisal genç karakterleri canlandiran aktörler bu tür maskeleri takmislardir.

5- Kötü kaderin mutsuzluga mahkum ettigi genç erkekler mor çeneli, agarmis saçli, göz delikleri çukurca oyulmus maskeler takmislardir. Maskeler sefaletin yaninda kötülügü de imlemistir.

6- Sapsari saçli, çikik zayif çeneli bir maske türü de Hekuba’daki Polidor’un hayaleti gibi genç karakterlere özgüdür.

7- Yine becerili ama aci çeken genç erkekler, kadere yenik düsmüs bir ifadeye sahip maskeler takmislardir. Zayif Orestes ile Antigone’deki terk edilmis Hemon’un maskeleri bu türdendir.

Yardimci Karakterlerin Maskeleri

1- En yasli usak karakterler deri kiyafetler giymis, onkos yerine de deri basliklar takmislardir. Maskeleri solgun renkli, beyaz lüleli, keskin hatli burna ve kalkik kaslara sahiptir. Bunlari takanlar akilli usak ya da yasli ögretmen rollerini oynarlardi.

2- Orta yasli usaklar sivri sakalli maskelere sahiptir. Bunlari yüksek ve genis onkoslar çepeçevre sarmistir. Saçlari açik renk, çehreleri de küstahtir. Habercilerin maskeleri de bu türdendir.

3- Bir diger usak-haberci karakteri de yine küstah bakisli açik renk saçlara sahip maskeler takmistir. Bu maskenin özelligi saçlarin ortadan ayrilmis olmasidir.

Kadinlar

Klasik Antik Yunan tragedyalarinda kadin karakterleri kadin kostümleri ve kadin maskeleri giyerek erkek oyuncular canlandirmislardir.

1- Yillarin deforme ettigi bir vücuda sahip en yasli kadinlarin orta boy onkoslari vardir. Maskeleri, gri saçlari ve solgun ten renkleri vardir.

2- Yasli özgür kadinlarin maskeleri de solgun renkli, gri saçli ve daha küçük bir onkosa sahiptir. Bu maskelerin yanindan dökülen saç lüleleri boyuna kadar uzatilmistir.

3- Yasli köle kadinlarin ayirt edici özelligi onkos yerine taktiklari koyun derisinden yapilan basliklardir. Kaba hatli çenelere sahip maskeler yasli bakici kadinlari canlandiran oyunculara aittir.

4- Orta yasli hizmetli kadinlari canlandiran aktörler, küçük onkos, solgun yüz rengi, arada gri tellere sahip saçlari olan maskeler kullanmislardir.

5- Deri kostümler giyen genç kadinlar onkos kullanmamislardir.

6- Bazi kadin karakterleri maskeleri dalgali koyu renk saçlari ve solgun yüz ifadelerine sahiptir.

7- Bir diger tür kadin maskesinin, yanlardaki saçlari uzun, alindaki kakülleri ise kisadir.

8- Kizliktan kadinliga yeni geçmis karakterlerin saçlari tepeden tiras edilmis maskeleri vardir.

9- Çok genç kizlar kaküllü ve solgun renkli iki tür maske takmislardir.

10- Küçük kiz çocuklari için de kisa kaküllü ve açik renk tenli maskeler kullanilmistir.

Genel maskelerin yani sira canlandirilan karakterlerin efsanevi, fiziksel ya da ruhsal özelliklerine bagli olarak özel maskeler de kullanilmistir. Boynuzlu Akteon, Kör Fineus ya da Tamris, pek çok gözü bulunan Argus ya da Patroklus’un ölümünden sonraki kederli Akille gibi karakterleri canlandiran oyuncular bu tür özel maskeler takmislardir. Ayni oyuncu farkli karakter maskeleri taktigi gibi bir karakterin dramatik yapiyla baglantili olarak birden çok maskesi de kullanilmistir. Pollux’un yazdiklarina ragmen Antik Yunan tragedyalarinda kullanilan maskeler yukarida sayildigi biçimde kesin kurallara bagli olarak degerlendirilmemelidir. Her seyden öte klasik tragedyalar yarisma için olusturulan ve yazarin metinden dekoruna ve maskesine kadar tüm yaraticiligini otaya koydugu eserlerdir. Bir Aiskhilos ve Sophokles kazanmak için birbiriyle rekabet eden ve sahnede belli kurallari uygulamaktan çok yaratici davranarak birbirlerinin önüne geçmeye çalisan kisilerdir. Tragedya maskelerinin güzel ve berrak hatlara sahip olduklari söylense de Aiskhilos’un Eumendies tragedyasindaki ürkütücü maskelerin seyircilerde panik yarattigi da anlatilir.

Hazirlayan: A. Can Özcan

alıntıdır...

Tiyatroda kullanılan esas kostüm KİTON’du ; boyundan ayak bileklerine kadar dökülüyordu. Günlük yaşamda giyilen bir kostümdü; ancak tiyatrodaki bu kostüm diğerlerinden birkaç noktada ayrılıyordu.

Grekler kadınsı görünüşte olabilir korkusuyla kolsuz kiton giyiyorlardı, oysa tiyatrodaki kostümün bileklere kadar uzanan kolları vardı.

Günlük giyinişte, bele bir kemer konuyordu. Oysa tiyatroda göğsü altından bir kuşak sarılıyordu.

Günlük yaşamdaki kiton, beyaz ya da düz renkliyken, tiyatro kostümünün üstüne biçimsel süsler ya da hayvan resimleri yapılıyordu, bu süsler de renk renkti.

Kiton’un üzerine bir pelerin atılırdı,uzunsa HİMATİON, kısaysa KLAMOS adını alırdı. Bunlar da parlak renklerle süslenirdi.

Renkler simgesel olarak kullanılıyordu. Koyu renkler acıyı, açık renkler sevinci simgeliyordu. Kraliçeler mor rengin egemen olduğu kostümler giyiyorlardı. Böylece daha ilk başta renklerle oyun kişilerinin karakterleri de ortaya konmuş oluyordu.

Oyuncular, boylarını yükseltmek için ayaklarına KOTHORNOS adı verilen yüksek tahta nalınlar giyerdi. Bunlara bazı yerlerde embates ya da okribas denirdi. Bu nalınların yüksekliği oyun kişisinin önemine göre alçak olurdu.

Oyuncunun görünüşünü abartmak için ONKOS denilen maskenin üzerine giyilen bir çeşit peruka ya da baş süsü kullanılırdı. Böylece oyuncunun boyu iki metrenin üstüne çıkardı. İnce uzun olmasınlar diye oyuncular yastıkla genişletilirdi. Bu kostüme KOLPOMA adı verilirdi.

Tek bir oyuncu maske değiştirerek çeşitli rolleri oynayabiliyordu. Maske, oyuncunun yüzünden büyük olduğu için, onbeş –yirmibin kişilik tiyatronun arka sıralarından da görünmeyi sağlıyordu.

Maskelerin büyük, açık ağzı oyuncunun sesini büyütebileceği bir megafon biçiminde yapılıyordu. Maske ifade kadar sesi de büyütüyordu.

Maskelerin yapıldığı malzeme,bez, tahta mantardı. Tragedyada 30 çeşide varan maske vardı. Orta,yaşlı ve ihtiyar adam maskeleri altı, delikanlı ve genç erkek maskeleri sekiz, uşak maskeleri üç ve kadın maskeleri on bir çeşitti.

Bunlardan ayrı olarak; tragedya ile komedya da efsane kişilerini göstermek için yapılan özel maskeler kullanılırdı. Boynuzlu Acteon, Kör Fineus,Çok gözlü Argus gibi. Irmakları,saatleri,musikiyi ve öç duygusunu gösteren maskeler de yapılırdı.

Somation:Komedyada kostümlerin altını doldurup gülünç görüntü vermek. Komedya oyuncularının kostümü kısaydı ve arkadan ,önden de doldurulunca yusyuvarlak bir görünüm alırdı. Bacaklarını saran, daracık ( bazen ten renginde ,bazen süslü) bir triko giyerlerdi. Bir de abartılmış phallus takarlardı. Komedya oyuncuları onkos kullanmazlar ama çeşitli maskeler takarlardı. Maskeler komedyada belirli tipleri ortaya çıkarmış ve bu tipler önce Roma komedyasına daha sonra Rönesans’ta, halk tuluat tiyatrolarına kadar etki etmiştir.

alıntıdırt..

ufak bi katkı olsun pithc efendi...

Tiyatro tarihiyle ilgili bir kitapta okumuştum aynı zamanda bu maskeler sahnede bir çeşit mikrofon görevi de görüyor, sesin daha iyi iletilmesini sağlıyormuş.