Tiyatro'da Göstergebilim...

GÖSTERGEBİLİM

REJI VE DRAMATURGI SEMINERI

I. BÖLÜM

Isviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913)İin Cenevre Üniversitesiİnde verdigi İGenel Dilbilimİ dersi notlarinin ölümünden sonra ögrencileri tarafindan derlenerek kitap olarak (Genel Dilbilim Dersleri,1916) yayinlanmasiyla İYapisalcilikİ ve İGöstergebilimİ in temeli atilmistir.

Saussure Göstergebilim kavrami ile toplumsal alandaki tüm göstergeleri (sagir alfabesi,davranis biçimleri,trafik isaretleri) inceleyecek bir bilimden söz etmektedir. Dilbilim ise bu genel bilimin bir bölümüdür.

Kaynakta ise daha çok dilsel göstergeler üstüne gelistirilmis düsünceler tartisilmistir ve kitap, yapisal dilbilimin temelini, 20. yüzyil insan bilimlerinin (ruhbilim,tarih) dayanak noktasini olusturmustur. (Yapisalcilik kurami ile)

^^ Dil,Yapisi ve Söz:

- Saussureİe göre dil, iletisim amaciyla onu kullanan insanlardan bagimsiz ve onlara öncel, kendine özgü bir yapisi ve yapisal kurallari olan uzlasimsal bir sistemdir ; dil, dilin bireysel kullanimi olan söze kendini kabul ettiren toplumsal bir kurumdur.

- Söz, bireyin, öznenin dili kullanmasiyla ortaya çikan, gerçek bir nesne olarak varolan ve - zaman içinde birbirini izleyen dil birimleriyle belirlendigine göre -art zamanli bir boyuttur. Oysa dil, söze (yani bireysel kullanima) olanak taniyan uzlasimsal bir kurumdur, yani bir dili konusanlar tarafindan üzerinde anlasilmaya varilmis olmasindan baska bir geçerlilik kosulu yoktur.

- Öte yandan dil, sözün tersine gerçek nesne degildir, o bir potansiyel, bir gizil imkanlar bütünüdür. Daha dogrusu, bireysel kullanma (söze) imkan veren biçimsel kurallar sistemidir. Dil, söz gibi İart zamanliİ da degildir ; biçimsel kurallar dilbilimsel birimlerin es zamanli iliskisinden ibarettir.

-Yani özetle, Yapisalciliga göre incelenmesi gereken ; dili isleten kural ve uzlasimlar ve dilin grameridir.

-Dilin isleyisinde iki yapisal model belirleyicidir; Gösterge(Gösteren/Gösterilen) ve Sentegmatik/Paradigmatik Dizi iliskisi.

* Gösterge,Gösteren ve Gösterilen

Dilin birimleri İgöstergeİ lerdir. Gösterge bir İgösterenİ, bir de İgösterilenİden olusur. Gösterge bir ses degil, İisitsel imgeİ dir. Gösteren fizik bir nesne degil, bilissel bir nesnedir. Yani; 'gösteren' olarak adlandirilan bir akustik ve grafik öge (anlamli sesler ya da isaretler) ve 'gösterilen' olarak adlandirilan, bir kavram (dis dünyadaki bir nesne degil-bir göstereni olustururken ya da alirken ne 'düsündügümüz'). Demek ki, göstergenin her iki ögesi de zihinseldir. Gösterme iliskisi, bir isitsel imgeyi (yani göstereni) bir kavrama (yani gösterilene) baglayan iliskidir. Gösterge dis dünyada bir seyin anlamli olarak yerini tutar, ama anlami yine kendi içindedir, yoksa disarida gönderimde bulundugu seyde degil. Dil için Gösteren-Gösterilen iliskisi nedensizdir, tamamen bagintisizdir. Anlamin kaynagi bilinçtir.

Sözgelisi "EV" sözcügünün kulagimizda uyanan isitsel imgesi, aklimizda ev kavramini uyandirir, gerçek bir evi degil. Nesnenin bu iliskide yeri yoktur. .) Her sey iki imge arasinda olup bitmektedir Ve ayrica, İevİ yalnizca -tek bulunduklarinda hiçbir sey ifade etmeyen- İeİ ve İvİ harflerinden olusur. İ eİ ve İvİ harflerinin anlatilan gerçek ev nesnesiyle ilgisi yoktur. Çünkü her dilde ayni nesne farkli ifade edilmektedir. ( Ev, Home vb.)

*Sentegmatik Dizi (Ardisiklik)

Dil ögelerinin yatay siralanmasi sonucu olusur. Örnegin;

İAnne, isigi kapa.İ Özne, Nesne, Yüklem sentegmatik olarak iliskilidir.

Sentegmatik ardisiklik;

METANOMI (uzay yerine sonsuz ,bir özelligi ile-İAstronotlar sonsuza yol aldilar.İ) ve

SINEKDAS (Doktor yerine İBeyaz Yakalilarİ,gemi yerine yelken gibi bütün bir parçasiyla ifade etme) İi olusturur.

*Paradigmatik Dizi (Yer Degistirme)

Bir tümce içindeki ögelerle dikey düzlemde onlarin yerine geçebilecek baska ögeler arasi iliskilerden olusur. Örnegin;

Özne ,Nesne ve Yüklem ayri ayri kendi içlerinde paradigmatik olarak iliskilidir.

Paradigmatik yer degistirme;

METAFOR (Göze giren ögrenci, Akil Küpü gibi salt sözcük anlami ile kullanilmamis,güçlü anlatimlardir.) olusturur.

İ Yelken ; derinleri ar sinladi .İ

sinekdas metanomi me tafor

Tiyatroda örnegin, özelliksiz bir beyaz isikta sahnedeki tek gösterge olarak görülen haç genel bir "dinsel" anlam olusturabilir. Ayni haç yana yatirilip kirmizi bir isikla aydinlatildiginda ve duman ile sarilip kirmizi seytan kostümü içinde dans eden bir oyuncu ile süslendiginde muhtemelen çok daha farkli bir gösterileni isaret edecektir - belki "cehennem", "dehset" ya da benzeri bir olguyu. Iste bu anlamsal farklilasmaya dizilimler neden olmaktadir. Göstergelerin iliskisi anlamin belirleyicisidir.

II. BÖLÜM

A) Tiyatroda Gösteren ve Gösterilen Iliskisi ve Gönderge

Tiyatroda gösteren ve gösterilen iliskisi dildekinden daha karmasiktir. Öncelikle, dildekinin tamamen tersine aradaki iliski nedenlidir. Kirmizi ile tehlike anlatilir; çünkü dogada kirmizi tehlikeyi çagristirmaktadir. Dogada kirmizi bir uyari niteligi tasir. Bu ortak insan algisi da tiyatroda anlatim araci olarak kullanilir. Fakat dilde İkirmizi (yazilis)İ ile imgelemi(akildaki) arasinda hiçbir nedensellik yoktur.

Birkaç örnege ve bunlar üzerinden Tiyatroda Gösteren-Gösterilen iliskisinin niteligine bakalim:

Gösteren--------- Gösterilen

Kirmizi isik----- Rüya, Tehlike, Cinsellik

Yangin----------- Öfke, Cehennem,Özgürlük

Çiplak insan----- Teshircilik, Fakirlik ya da Seksilik

Fötr sapka------- Politikaci

Görüldügü gibi tek bir gösteren çogunlukla birçok farkli gösterileni içerebilir. Bir baska deyisle her bir izleyici bir göstereni farkli sekilde yorumlayabilir. Dahasi, tek bir gösterenin tüm (ya da çogu) izleyiciler için temel bir düz anlami ama her bir izleyici için ikincil yan anlamlari olabilir. Örnegin, beyaz bir kostüm bir izler kitlenin tüm üyeleri için "saflik" ve "kutsallik" anlamina gelebilir, ancak bir baska izleyici için ayni gösterenin yan anlami "ölüm" olabilir. Göstergeler "'gösterilenler'i ile aralarinda hemen fark edilir cinsten organik bir iliski bulunmayan" simgeler olabilir. Simgelerin anlasilmasi belirli kodlara dair edinilen bilgiler yoluyla gerçeklesir. Örnegin, dini simgecilik -Haç ya da sarap ekmek ayini- göstergeler ile dinsel açidan önem tasiyan anlam (Isa'nin kurban edilisi ve Onun eti ve kani) arasindaki baglantinin ögrenilmesini gerektirir.

*Gönderge

Tiyatro gösteriminin yapilandirilmasi ve çözümlenmesinde dikkat edilmesi gereken önemli unsurlardan digeridir.

Göndergesi açisindan üç tür gösterge tanimlamasi nedeniyle Peirceİdan da bahsedilmelidir:

Genel bir göstergeler kurami olusturmaya çalisan ilk kisi, John Locke'un semiyotik terimini alarak kullanan ABD'li Charles Sanders Peirce (1839-1914) olmustur. Peirce'in önerileri ve kullandigi terimler bir yazisindan öbürüne degisiklikler içerdiginden, görüslerinin tam ve tutarli bir özetini vermek oldukça güçtür. Ancak ölümünden sonra bir araya getirilebilmis yazilarindaki, günümüzde konuyla ilgili hemen herkes tarafindan benimsenmis ayrimlardan biri de Peirce'in önerdigi su üç ayri gösterge çesididir:

~Ikon (veya görüntüsel gösterge), benzerlige dayali olârak islev görür (agaci temsil eden bir agaç deseni onun görüntüsel göstergesidir);

~Belirti (veya endis), olgularin bitisikligine göre islev görür (agacin gölgesi agacin belirtisi, duman da atesin belirtisidir);

~Simge (veya sembol), Toplumsal uzlasimlarla ortaya çikar (Lübnan bayragindaki sedir agaci bu ülke simgesidir . Avrupaİda yasin simgesi siyah renktir,Asyaİda degildir.).

B)Tiyatro Gösterge Sistemleri

-Oyun Disi Sistemler

*Afis

*Brosür

*Diger tanitim araçlari

+Oyun Içi Sistemler

*Görsel Gösterge Sistemleri

-Dekor

-Kostüm

-Makyaj

-Aksesuar

- Isik

*Isitsel Gösterge Sistemleri

-Müzik

-Ses-Efekt

*Oyuncu (Hem görsel, hem isitsel gösterge)

-Karakter-Tip

-Jest

-Mimik

-Mekan içi durum ve hareketi

*Metin

-Yazili Metin

.Sözcüklerin yapi ve anlamlari

.Tarz-Üslup

.Tartim- Zamanlama

-Alt Metin

-Sahne Metni

KAYNAKÇA

*Genel Dilbilim Dersleri Ferdinand De Saussure

*EÜTT Seminer notlari Arsivi

*-Anlamayi Anlamak (Makale)-M.Cevdet Anday